Біреудің ала жібін аттама: Біреудің ала жібін аттама деген сөзді қалай тусінсе болады

Аттандыру өз ішіне жан үзу, дәрет суға алу, ауашалау, қабар айту, өлімге келу, мәйітті суға алу, кебіндеу, підійә өткізу, намаз тұсыру, майытпен қоштасу қатарлы жұмыстарды қамтыйды.

1. Жан үзу

Хал үстінде жатқан адам өте самдағай, тым сергек кісі болса, тілі сөзге келетіндей қалде жатса, әке шеше иәки бауыр – туған, бала шағаға өзіне тиісті насихаттарын айтып бұл дүниеден ол дүниелік болатындығын, артқы істерінің жақсы жүргізілуі жөніндегі көптеген істерді айтады. Бұлбір ауыз сөз деп аталады. Егер тілі бір қайрымға келмесе ымдап, ишараттай береді. Мұны бала шаға, туыстары бір ауыз сөз айта алмай қиналып жатыр деп межелеп, молда иәки аят білетін үлкен кісілер бір шыны суға ‹‹алһамдылла›› аятын оқып, қасықтап ұрттатады. Су іше алатын күйі болса оны бірақ ішіп қояды. Бұны дем су деп атайды. Қал үстінде жатқан адам нашарлаған сайын үй ішіндегі адамдарды азайтады. Деседе қал тартып жатқан адам жас кісі болса жан жағындағы үлкен кісілердің біреуі «құдайдың құлымын, мұхаметтың үмбетімін» «алла» де, деп айтып тұрады. Сондаяқ құдайдың «ақ өліміне» ризамыз. Қидық сізді деп дыбыстайды. Қал үстінде жатқан адам жан үзгенде көзін уқалап жауып, жағын таңып, қолын екі жамбасының қырына қырлап түзеп, екі аяғының басбармағын ақ шүпірекпен шатып байлап мүрдені түзулейді. Алда-жалда өте қиналып жан таласып кетсе, басындағы жастықты алып, басын түсірсе болады.

2. Дәрет суға алу

Қаза болған кісіні ең алғаш көрші қолаңға, жақын дос-жаранға хабарлаған соң, қаза болған кісінің тең туыстары қаза болушының мүрдесінің дәретін алып, бетін жуып, қолын шайып, ең алғашқы суға алады. Мұны дәрет суға алу яғни сербек суға алу деп атайды.

3. Ауашалау

Мүрдені Ауашалауда жеке бір ауыз үйді немесе арнаулы үй тігіп оң босағасына басын солтүстікке, аяғын оңтүстікке келтіріп, бетін құбылаға бұрыңқырап киімін түгел шешіндіріп, ұятты жерін көлегейлеп жатқызып үстін ақ шүберекпен жауып, сыртын шимен қоршап, өзі жас кезінде ұстаған шымылдығымен көлегейлеп мәйітті (мүрдені) тасалап, қалампыр иәки әтір шашып ауашалап қояды.

4. Хабар айту

Хабар айту қаралы хабар айту және естірту сынды екі мазмұнды қамтиды. Хабар мәйітті ауашалап болған соң, қаза болушының жақын жамағаты хабар айтуды ұйымдастырады. Қаза болушының туыс-туғаны, құда жұраты, дос-жараны тағы басқа өлімге шақырылатындардың отырықтанған орнының жағдайына қарай хабаршы бекітеді. Сондайақ оларға хабар айтылатын кісілердің жағдайын, қаза болушы қашан қаза болғандығын, намазының қашан болатындығы жөніндегі мазмұндарды түсіндіреді. Қаралы хабар айту жұмысын, хабаршы мойнына алған міндеті бойынша, өзіне тиісті айтатын орындардағы кісілердің жағдайына қарай, хабарды тез жеткізудің жөнін жобалап хабар айтады.

5. Өлімге келу

Өлімге келгенде өлім болған үйге дауыс шығарып келу, жоқтау, көңіл айту сынды жосын жүргізіледі. Дауыс шығарып келу-қаза болған кісі үлкен кісі болса мекем, қормалым, бас ием, қорғаушым деп дауыс шығарып келеді. Тең-туысы болса замандасым, жолдасым деп; жақын туысы иәки жасы кіші болса бауырым деп; ал балиғатқа толған жас бала болса жас парқына қарай бауырым, балапаным, құлыным, жеткіншігім, ат байларым деп дауыс шығарып келеді. Бұлай болуы қазақ халқының бауырмалдығының айғағы. . Жоқтау үш буындық туысқан, қандастық қатынастағы ер әйел қаза болған кісіні жоқтап жылайды. Ерлер болса, сыртта таяқ таянып, әйелдер жағы болса, арнаулы бір үйде тізіліп отырып жоқтау айтады. Мұндағы жоқтау сөз түріндегі жоқтау болып, мекем, қормалым, қорғаушым, жел жағыма пана болған, күн жағыма сая болған қормалым қаза болушы жас адам болса жеткіншігім, бауырым, жал құйрығым, арманда кеткен арысым, бір ауыз сөзге зар қып кеткен балапаным . ТБ сөз түріндегі жоқтау айтылады. Көңіл айту-дауыс шығарып келушілер әредік дауыс тоқтаған аралықта, сырттағылар ерлермен қол берісіп, үйдегі әйелдер әйелдермен (туыс туғаны, құда жегжәт, дос жараны, әйелдерменде) қол берісіп сабырлық етіңіздер «қаза қайырлы болсын, өлмейтін адам жоқ, сынбайтын темір жоқ, иманы жолдас болсын, жаны жәннәттә болсын»! Деп көңіл айтады. !

6. Мәйітті суға алу

Мәйітті суға алуға көбінесе бес адам шығады. Әсіресе білікті кісілер ауыл ақсақалдары, жасы өте үлкен кісілердің мәйітін суға алуға, таласып қалатын жағдайларда кездеседі. Өлім ісін басқарушы көпшілікке дауыстап, мәйтті суға алуға дайындалып жатырмыз.

7. Кебіндеу

Кебіндеу ер адамды 5 құр, әйел адамды 7 құр, балиғатқа толмаған балаларды 3 құр ақ кездемемен орайды. Ер болса сәлде, жейде (тізесіне дейін), тақым жапқыш, құрғақ тартқыш, көрпе жолын істейді. Әйел болса кимешек, салы, іш жейде (көйлек), омырау тартқыш, тақым тартқыш, шапан, көрпе жолын істейді. Балиғатқа толмаған балалар болса ұлдарға: бас шыт, жейде, көрпе. Қыздарға: жаулық, көйлек, көрпе жолын істейді. Кимешек, жейделер басқа, бетке, мойынға тура келетіндей етіп ойып пішіп жасалады. Тақым жапқыш ерлер жөнінде екі қабат болады. Бір қабаты суға алғанда ұятты жерін көргізбеу үшін алдының бірнеше жерін ойып су құю арқылы жанынан жандатып жуып шаяды. Одан соң құрғақ тартқышпен орап тартып қояды. Әйелдер жөнінде ұятты жерін тақым тартқышпен жауып қояды. Жалпы жұмысты жүргізу барсында, ақырет киімдері іштен сыртқа қарай тетір қаусармаланып, ең соңында басынан, белінен, аяғынан үш жерден буылады.

8. Підиә өткізу

Бір өлімге кемінде бірнеше молдаға хабар айтылады. Қаза болған адамның өсиеті бойынша, підиәсі мен намазын өткізіп беруге молда бекітіледі өсиеті болмаса өлімге келген молдалардың ішінен, ақы иелерінің талабы бойынша екі молда орналастырылады. Біреуі підиәсін, біреуі намазын өткізуге жауапты болады. Бұларды жұртқа жария етеді. Пыдияға бір тұяқ ұсақ мал, сансыз дән (жарым қалта мөлшерінде жүгерінің дәні), тақ санды ақша даярланады. Есік алдына бір парша киіз жазып молдалар және қарт кісілер тізерлеп отырады. Жалпы қауымды пидиә өткізуге шақырады. Сондайақ пыдияға байланған бір тұяқ жанды малды, підиә өткізуге жауапты болған молда, ‹‹сауапқа›› келетін кіслер барма? Деп ұқтыру жасайды. ‹‹сауапқа›› келмесе мешіттің алқасынан біреуі келіп «сауапқа» отырады. Молда бір тұяқ малдың бұйдасын ұстап тұрып, қайтыс болған адамның жасы, балиғат жасын шығарғанда қалған жасы, әке-шешесінің атын айтып, бақидан пәниге аттанды. Балиғат жасын шығарғанда пәленбәй жастың өтелмеген парызы, өткізген күнәләрі үшін жамағат алдында қабыл қылып алдыңызба? Деп үш қайтара ‹‹сауапқа» отырған кісінің қолын алып қолдасады. Егер жеті мүшелі аяқталған қарт адам болса 2 жас, 100 жасқа таяған иәки 100 жастан асқан адам болса, 3 жас қосып жасын шығарады.

9. Жаназа шығару немесе жаназа Намаз

Барлық жамағат мәйітті суға алғанда өздерінің дәретін алып даярланады. Мәйіт кебінделіп болған соң үйден аяғымен шығарылады. Молда жамағатты ‹‹ассалати жаназа›› деп дауыстап намазға шақырады бұл үш рет қайталанады. Мәйітті көтеріп шығушылар мәйіттің аяқ жағын үш рет кідіре еңкейтеді. Барлық жамағат бас киім киіп сапқа тізіледі. Мәйіт жамағат алдында басы сөлтүстікке, аяғы өңтүстікке бағытталып, алып келінеді. Молда намаз өтеудің алдында жамағатқа тәлім айтады. Қаза болушының жақын-жамияты саптың ең артқы жағында сап түзеп тұрады. Алдынғы саптың ортасын мөлшерлеп молда намазын шығарады. Намазы өтеліп болған соң баласының біреуін шақырып ‹‹разылығын ал›› дейді. Баласы мәйіттің аяқ жағын үш рет тізеден асырмай көтере рұхсат деп үш қайтара айтады. Бұл ақы иесінің мәйітті көмуге рұхсат жасағаны болмақ. Осымен намаз толық орындалған есептелінеді.

10. Мәйітпен қоштасу

Мәйітті көмуге алып жүргенде үй ішіндегі әйелдер жағы есіктен басын шығарып, босағада тұрып жабыла дауыс айтады. Міне мұны сүйекпен қоштасу деп атаймыз.

Қабір дайындау[өңдеу]

Адам жан үзгеннен кейін хабар айтуды орналастыру барысында, қабір қазу жұмысын бірлікте ұйымдастырады. Қабір қазуға сол ауылдың азаматтары шығарылады. Қабір қазуға шақырылған азамат сылтау айтпайды. Бұларға қабір қазуды білетін кісілерден 1-2 адам ілесе барады. Қабір қазуда қаза болушының өсиеті бойынша немесе туыс-туғандарының ақылдасуы негізінде, жақын маңдағы зираттан, бұрынғы өмірден өткен туыстарының қатарына немесе алыс болсада туыстарының қасына арпарып жерлейтінде де кездеседі. Қазақ халқында қабірдің қазылу формасы 5 түрлі болады. Олар шам ақым (шам көр), жан ақым, жарма ақым, тік ақым, бала көр (ошақ көр) қатарлылар.

1 . Шам ақым (шам көр)-бір кісіге емес көптеген адамдарға арнап жасаған, бірата әулеттеріне арнаған (тән) қабырыстан шам көрдеп аталады. Шам көр көбінесе жасы үлкен, ұлағатты кісілер қаза болудың алдында қазып, даярлап қоятын қабырыстанды көрсетеді. Жерасты кең көлемді қазылып, өлгендерді қаз қатар жатқызып, ішкі бетіне шымылдық ұсталатын арнаулы есік бекітлген, адам қаза болғанда, шам көтеріп кіріп мәйітті қатарға орналастыратын қабырыстан болмақ. Бұл ерте кезде қазақтарда пайдаланған қабырыстан. Мәселен шәлкөде жайлауында рәйімбек батырдың шөбересі жәтпейіс атамыз шәм көржәсәтіп соған қойылыпты, бұны қазірге дейін жәтпейістің шам көрі деп атайды. Халқара көтерілісінде семиәсімен қырғынға ұшыраған диқанбай батырдың семиәсінән 4 кісі әкесі жәтпейістің шам көріне қойылыпты.

2 . Жан ақым-жан ақымның құдығы әдетте өңтүстіктен сөлтүстікке қарай ұзын төрт бұрыш формасында болып ұзыны 2. 5 метр, ені 1.8метр, тереңдігі 2 метр тік қазып түсіріледі. Батыс керегесінен адам сиятындай тесік қазып, ішкі жаққа төмендеп қазып ақымды қазуды бастайды. Ақымға бір кісі көсіліп жатса бас-аяғы тимейтін, малдас құрып отырса төбесі тимейтіндей етіп қазып бОлған соң төбесі бесік формасына келтіріледі. Ақыммен құдықтың арасындағы керегесі 0.5метр болуы керек. Кей жерлерде ақым мен құдық арасындағы кереге берік болуы үшін әрі мәйітті алып кіруге қолайлы болуды ойластырып, құдық шығыстан батысқа, ұзын төрт бұрыш формасында қазылып жатқан жәйттерде кездеседі.

3 . Жарма ақым-бұл түрдегі ақым топырағы жұқа, саздауыт өңірлерде қазылады. Қазу формасы жан ақым мен бірдей болып бірақ құдық тереңдігі 1.5 метр шамасында қазылып, батыс қапталынан 0.8 метр мәйіт жатқызуға келетіндей етіп үңгіп кіреді. Формасын бесік тектес жасап шығады. Осы бойынша мәйіт қойылып болған соң ауыз жағы шикі кесекпен немесе қалың тақтаймен бекітіледі.

4 . Тік ақым – таулы өңірлерде, құм және тастақты мекендерде тік ақым қазылады. Оны жер ошақ секілді қазады. Терең болғанда 1.5 метр бөліп мәйіт түсіруге қолайлы болатындай қазылады. Мәйітті ішіне түсірген соң жалпақ тастармен немесе жұмыр ағаштарды туралап кесіп бетін жапқан соң тас тізіп, бүркемелеп қалап шығады. Бұны жұрт тас бейіт немесе құм бейіт деп атайды. Құмды өңірлерде ошақ пішінде дөңгелектеу қазылып, бетіне ағаш белағаштарды келтіріп, қамыспен бекемдеп бекіткен.

5 . Ошақ көр-нәрестелерге, бес жастан төмен балаларға қазылатын ақым. Құдықтың ені – ұзыны бір метір, тереңдігі бір метр шамасында қазылып, ошақтың аузы тектес ақымы жармалап қазылады. Таулы өңірлер мен тастақты, құмды өңірлерде ошақ тектес қазып аузын бекітеді.

Мәйітті жерлеу-мәйіт бейіт басына апарылғаннан кейін, алдымен ақым ішін торқалап шығады. Торқалау дегеніміз-ақым ішіндегі топырақты майдалап мәйітті жатқызғанда топырағы майда болсын дегендік. Одан соң, ақы иесінің біреуі ақымның ішіне кіріп көреді. Ақы иесі мақұлдаған соң, ақым ішіне екі адам кіріп, құдықта төрт адам тұрып қолдасып, мәйіттің аяқ жағы алдымен ақымға түсіріледі. Бұл барыста құдық төбесінде төрт адам ақырет киіздің төрт бұрышынан кере жайып күнді тасалап тұрады. Осы арқылы саумалап, ақым ішіне кіргізілген соң бас топырағы (құдықты қазуды бастағандағы бірінші күрек топырақ) және ақым ішіне барлық жамағат бір шымшымнан күрекке топырақ салып бас топырақпен бірлікте ақым ішіне жеткізіледі. Бас топырақты ақым ішіндегі бір адам, мәйіттің бас жағына паршаламай қойып, шымшымнан апарылған топырақты мәйтті айландыра шашып шығады да, мәйіттің үш жерінен буылған белбеу ағытылып мәйіттің басын батысқа бұрыңқырап, ақырет киімінің жағалық жағымен бет жағын қалқалап (бұл жерде мәйіттің басы солтүстікте аяғы оңтүстікке келтіріп жатқызады) жайғастырып болған соң, ішіндегі екі адам шығып, ақымның аузы бекітіледі. Ақы иесі алдымен жеті күрек топырақ тастаған кейін, бейіт басындағы жамағат толық отырып, молда құран оқиды. Одан соң жамағат құдыққа кезекпен Олған соң төбесі бесік формасына келтіріледі. Ақыммен құдықтың арасындағы керегесі 0.5метр болуы керек. Кей жерлерде ақым мен құдық арасындағы кереге берік болуы үшін әрі мәйітті алып кіруге қолайлы болуды ойластырып, құдық шығыстан батысқа, ұзын төрт бұрыш формасында қазылып жатқан жәйіттерде кездеседі.

1. Топырақ салу Топырақ тастағанда күректі қолдан-қолға алмайды. Күрек жерге тасталған соң, екінші кісі күректі алып топырақ тастайды. Топырақ тасталып шөккен нардың формасына келтіріліп үйіледі. Топырақты жасап қоймайды. Сонымен жамағат тағы отырады. Молда құран оқып тілек айтқан соң жерлеу аяқталған есептеледі.

2 . Ат қойып келу – жерліктен қырық адым ұзаған соң ақы иелері дауыс шығарады. Кей жерлерде дауыс шығармайтын жәйіттерде кездеседі. Жерліктен қайтқан жамағат әдететтегі аяңмен келеді. Ақы иелері үйге жақын қалғанда атты желдіртіп ат қойып келеді. Бұл дауысты естіген үй ішіндегі әйелдер жағы дауыс айтады. Ұлар шу болып сөгіліп жоқтау айтады. Жерлеуге кеткен ақы иелері мен көріспеген жақын жамияты, ер әйел қайта көріседі. Көріспеген басқа жамағат қол алысып көңіл айтады. Үлкен кісілерден бірнешеуі дауыс тоқтату жөнінде сабыр сұрайды. .

3. Аманат қою – жорықтарда, үркіншіліктерде, қолайсыз көші қондарда қаза болған адамдардың мәйітін аманат қояды. Бұл дегеніміз тау үңгірлеріне, жар, жота, сайлардың ыңғайлы жерлеріне мәйіттің бетін тасалап мықты бекітіп жауып, ел орныққанда көшіріп жерлеуді көрсетеді. Мәйітті аманатқа қойғанда Ақы иелері ‹‹аманат›› деп үш қайтара серт жасайды . Аманатқа келген жамағат соңынан ‹‹аманат›› деп бір ауыздан қайталайды.

Нәзір өткізу[өңдеу]

1. Үші және жетісі

Қазақ халқында адам дүниеден өтіп, 3 күн толғанда берілетін нәзірүші, жеті күн толғанда берілетін нәзірін жетісі деп аталады. Қаза болған адамның намазы оқылып болғанда, басқарып жүрген кісілерден біреуі, жамағатқа үші мен жетісінің қашан болатындығын ұқтырады. Көбінесе мәйітті жерлеп келгеннен кейін қазаға келген жамағаттың жағдайын ескере отырып, үшімен жетісін мәйітті көміп келгеннен кейін өткізіп кетеді. Үшімен жетісіне ұсақ мал сойып немесе ірі қарадан бір бас, қонағасына ұсақ малдан бір тұяқ сойып өткізеді. Ал үш күн, жеті күн толғанда үшімен жетісін сындырамыз деп көршілерін, ауылдастарын және жақын туысқандарын шақырып шелпек салып аят оқытып айрым ас беріп қояды.

2. Қырқы нәзірі

Қаза болушының дүниеден өткеніне 40 күн толғанда берілетін ас қырқы нәзірі деп аталады. Көбінесе ерлер жөнінде 39-37 күнде, әйелдер жөнінде37-35 күн толғанда (тақ күн) беріліп келеді. Малын бейсенбі күні сойып жұма күні тарқатып жүр, туыс туған, жегжәт жұрағат, ағайын-туыс, ауылдастарға сауын айттырып беріледі, қырқы нәзірінде ірі қара сойылады, жағдайына қарай ұсақ мал соятындарда болады, дастарқанын жақсылап жасап шелпек пісырып дастарқан жаяды, өліміне келе алмаған адамдар қырқы нәзірінде арнаулы жоқтап келеді, мұнда көбінесе үйдегі әйелдер дауыс айтады.

3. Жыл нәзір

Ас беру деп айтады. Ас беру үшін алажаздай, қаза болушының мініс атын тұлдайды, ерте қамданып дайындық жұмыстарын істейді. Біршама көлемді өткізіледі, қадыр қымбаты жоғары, жасы үлкен кіслер болса ас соңында көкбар және бәйге беретін жағдайларда бар. Жыл назыры көбінесе бір жыл толғанда, ішінара 6-3 ай болып күз мезгіліне тура келсе өткізе беретіндерде кездеседі, ал жыл уағы болғанда жылын сындырып аят оқып өткізіп береді. Қазақстан республикасының басым обылыстарында 100 күндік нәзірі яғни Жүзін өткізеді.

1. Шымылдық-адам қаза болғанда мәйітке көлегейлеп ұстайтын перде. Әсіресе жас кезде, тұрмыстанғанда ұстаған шымылдық ұсталады. Кейде қарт кісілерге әл-ауқатына қарай ақ торғыннан арнаулы шымылдық тігіп даярлайтын жағдайларда бар. Бұл сол кісі қайтыс болғанда бетіне ұсталады .

2. Боқша-әйел кісілер 70 жастан өткен соң боқша даярлайды, боқшаның ішіне асыл кездеме, жүзік, білезік, сырға, күміс түйме, күміс қалып, жаулық, көйлек т б әйелдерге қатысты нәрселер салып даярлап қояды. Қайтыс болғанда тең туыстарынан бір әйел боқшаны ашады. Боқша ашудан бұрын молда аят оқиды. Боқшаның ішіндегі ең асыл нәрсені боқшаны ашқан әйел алады. Басқасын сол орындағы әйел жамағатқа таратып береді де, қартамыс әйелдер боқша даярламаса сынға ұшырайтын жәйіттерде кездеседі. Боқша тек әйелдер үшін ғана ұсталады.

3. Ақырет киіз (иман киіз)-бұл қаза болған кісіні ақырет киімі сырттан орайтын бір парша көлемді ақ киізді көрсетеді. Бұл қойдың жүнінің қылшығын суырып, қалған ақ түбітінен басып даярланатын киіз, оны арнаулы жүкке жиып таза сақтайды. Тірі кезде төсенішке істетпейді. Атам заманда халқымыз ақ киізді кебін ретінде істеткен. Сондықтан мұндағы жылдарға дейін ақырет киіз жасалып, ол тек мәйітті орап жерлікке апару аралығында ғана істетілетін болып, істетілу көлемі кішірейген.

4. Шың киім-мәйітті орап киіндіретін киімді көрсетеді, төркіндемеген қыз болса әке – шешесі қал үстінде жатқанда шік ким үшін ақ болатынайдан 24 метр сатып алып әкеліп, қал үстінде жатқан адамға көрсетпей оның жастығының астына тығып қояды. Қайтыс болғанда ақырет киімдікке стетіледі. Оны қал үстінде жатқан әке-шешесі көріп қалса қуанады. Кейбіреуі ренжиді сондықтан оны көрсетпей жасырады.

5. Естіртпей әкелу-қаза болушының бала шағасы, тіке қандастық кісілері науқас болса, кейде науқас болмасада, көңілі толқымасын деп, қаза болған адамды естіртпей ‹‹науқастанып қалыпты››, ‹‹сәлдеп қалыпты››, ‹‹қал үстінде екен››, дегендей сылтау көрсету арқылы бір адам жауапты болып ертіп келіп қазалы үйге жақын қалғанда естіртеді, сондай-ақ сабырлық сұрап аттан түскенде жоқтап келуші әйел болса екі әйел алдынан шығып сүйеп ерлермен көрістіріп, сүйеп үйге кіреді. Ер болса бір адам шығып сүйеп қазалы үйдың мүшелерімен көрістіреді.

6. Көріспеу-қаза болған үйге дауыс шығарып келушілер ішінде, әйелдер жағынан сол үйге келін жолындағы кісілер болса, жоқтау айтып тұрған кісілердің ішінде қайын ата, қайын аға жолындағы кісілерге көріспей аттап отып, басқалармен көрісіп үйге кіреді. Жылап келуші ерлер болса, дауыс айтып тұрған ерлер мен толық көрісіп, үй ішіндегі әйел қауымдармен көріскенде келін жолы бар әйелдермен көріспей басқалармен көрісіп өтеді.

7. Дауыс шығарып келу-қаза болған кісі үлкен кісі болса мекем, қормалым, бас ием, қорғаушым деп дауыс шығарып келеді. Тең-туысы болса замандасым, жолдасым деп; жақын туысы иәки жасы кіші болса бауырым деп; ал балақатқа толған жас бала болса жас парқына қарай бауырым, балапаным, құлыным, жеткіншігім, ат байларым деп дауыс шығарып келеді. Бұлай болуы қазақ халқының бауырмалдығының айғағы.

8. Жоқтау-өлім болғаннан бастап айтылады, қаза болған кісінің тіршілік күніндегі, өміріндегі жақсы істермен, игі істері қара сөзбен немесе өлең түрінде белгілі зарлы үнмен айтылатын өлең. Қазақ халқы ішінде жоқтау үш түрлі айтылады. Бірінші бастан аяқ жыр түріндегі жоқтау; екінші қара сөзді жоқтау; үшінші көтермелі терме түріндегі жоқтау. Жыр түріндегі жоқтау-қазақ халық жырларының әр шумағының қатысты жолдарын, қаза болушының жағдайына қарай, оның өмірдегі істерін қосқан болып өзгертіп құрап айтады.

Жоқтаудың айтылатын мезгілі

• Таң ертең күн ұясынан шыққанда, кеш мезгілінде күн ұясына отырғанда айтылады. Бұл бұрын қырқы нәзіріне дейін жалғасады. Қазір жетісін өткізгенге дейін айтып жүр.
• Жетісін өткізгенде, сондайақ ел тарағанда бір реттімен айтылады.
• Қырқы нәзіріне мал сойылған кезде бір рет, нәзір тарағанда бір рет айтылады. .
• Асы берілетін күні мал сойылғанда бір рет, туын жығып ел тарағанда бір рет айтылады.
• Дауыс шығарып көңіл айта келгендер болса үнемі дауыс айтылып отырады. .
• Төрт маусым көшіп кетіп бара жатып ауылдардың маңынан өткенде тұлданған атқа қаза болушының ер тұрманын ерттеп, киімін үстіне бөктеріп, әйел қыздары жетектеп -дауыс айтып өтеді.
• Адам қаза болған күннің ертесі таң қылаулағанда ер – әйелдер дауыс шығарып жоқтау айтады.

9. Көңіл айту-дауыс шығарып келушілер әредік дауыс тоқтаған аралықта, сырттағылар ерлермен қол берісіп, үйдегі әйелдер әйелдермен (туыс туғаны, құда жегжәт, дос жараны, әйелдерменде) қол берісіп сабрлық етіңіздер «қаза қайырлы болсын, өлмейтін адам жоқ, сынбайтын темір жоқ, иманы жолдас болсын, жаны жәннәттә болсын»! Деп көңіл айтады. !

10 . Сүйек күзету – адам қайтыс болған күні түнде, үлкен кісілерден бір екі адам мәйіт басына шам жағып мәйітті күзетеді. Бұл деген қайтыс болған адамның өлген – өлмегендігі әрі бала – шағаның үйден кіріп шыққанда, шошынып қалуынан сақтану үшін жасалатын әрекет.

11 . Суға алғанда берілетін киім-суға алушылар мәйіттің басына, ортасына, аяғына түсетіндер деп бөлінеді. Басына түскен кісілерге сырт шапан, бас киім беріледі. Міндеті: басын жуып шаю дәретін алуды көрсетеді. Ортасына түскен кісіге ішкі қазекей, жейде беріледі. Міндеті: кеуде болымын жуып шаю, аяғына түскен кісіге іш киім ретінде ақ кездеме етік, және оның ішіне салатын ақ шұлғау береді. Оның міндеті: аяқ бөлімін жуып шаю, ал су құятын кісімен су таситын кісіге жолдық ретінде кездеме береді. Олар бұл жол жораны алғаннан кейін үйіне қайтып барып, екі әрекет намаз өтеп аят оқыған соң пайдалануына болады.

12 .Теберік үлкен кісілер қайтыс болғанда, бейіт басында немесе өлім шыққан үйде бір метр ақ торғынды шыт үлкендігіндей жыртып, жамағатқа таратылып беріледі. Міне бұл теберік деп аталады. Қаза болған кісі әйел адам болса жоғарыдағы теберікті тарқатудың сыртында, 40 инеге жіп сабақтап оған қоса бір кесектен шәй қосып, әйелдер қауымына жіп-шу деп тарқатады. Бұл дегендік тірлігінде қарыз алған жіп-шуы болуы ықтимал. Мойнына қарыз болып жүрмесін деген ойдан туындаған. Теберік ретінде қаза болған кісінің бетіне ұстаған шымылдықты жыртып тарататындарда бар. Бұлардың барлығы үшімен жетісі аралығында таратылып болуы керек

13 . Құран аударту-әркім жағдайына қарай құран аудартады. Құран аударту дегеніміз-‹‹құран кәрімді›› бірнеше қайта оқып шығу дегендік. Өлім үстінде құран тапсырады. Құранды молдалар аударады. ‹‹үшімен жетісі›› беріліп болған соң, көңілге алған молданы бекітіп құран аударуды өтінеді. Үстіне алған молда, қаза болған кісінің қырқы нәзіріне дейін аударып болады. Аударуға арнаулы жол жора береді. Ілгеріде құнан өгіз бергендерде болған.

14 . Сыпар өткізу-бұл құран аударумен бірдей, қаза болған адамға құран аудартпаса, сыпар өткізеді. Сыпар өткізу дегеніміз-қаза болған адамның үші, жетісі, қырқы нәзірлері барысында бірнеше молда жиналып кезекпен ‹‹құран кәрімдегі›› қатысты аятты оқып аударуды көрсетеді. .

15 . Тұлдау-нәзір беріліп, аят оқытып қаза болушы үлкен кісі, ауыл ақсақалы, беделді кісілерден болса, өзі тірі күнінде мініп жүрген атын немесе басқа бір бас жылқыны арнаулы атап, жылын беруден бұрын аттың жалын күзеп, құйрығын кесіп, кекіліне ақ байлап, жаздай өріске бос қоя береді. Ал сол кісі тірі күнінде мінген ер тұрманын жүкке жинап, ер басына сол кісі киіп жүрген бас киімін кигізіп, қамшысын алдыңғы қанжығасына іліп жылын күтеді. Мұны тұлдау деп атаймыз. Жылын бергенде тұлданған жылқының басы жағынан ажыратылып, пітеу (бөлмелемей) пісіріледі. Жылына келген жамағат тарқап кеткенде артында молда-қожалар, туыс туғандары іркіліп қалады да, құда-жұрағат, үлкен кісілерден біреуі тұлданған нәрселерді орнынан қозғап, жабулы тұрған жапқыштарды ашады. Бұны туын жыққтық деп атайды да, айрым дастарқан жазып жылқының басы табаққа салынып молдалармен қалған туыстардың алдына тартылады. Бір жігіт жылқының піскен басының құйқасын кертіп-кертіп жұртқа таратады. Соңын да таза мүжіліп ағаштың басына іліп қойылады. .

16. Қаралық шайға шақыру-қаза болған адамның отбасындағы адамдарды туыс-туғаны, көрші-қолаңы, құда-жегжәті, дос-жараны қаза болған кісінің қырқы нәзірі берілгенге дейін, мал сойып үйіне шақырып күтіп, жол-жора беріп қайтарады. Міне бұл қаралық шайға шақыру деп аталады. .

17. Ақтық салу-қаза болған кісінің қыздары, құда-жегжәті, сондаяқ туысқандары жылы берілген күні жылқы, сиыр, қой сияқты малдардан бір тұяқ және жол-жолсын үшін, кездеме қосып алып келіп көмек көрсетеді. Мұны қазақ халқы ‹‹ақтық салу›› деп атайды. Олар қайтқанда оларғада жол-жорасын беріп қайтарады. .

18. Жер ошақ қоңырсыту – жылын өткізетін күні арнаулы ошақ қазып, қазан асып, бір тұяқ қой және тұлданған атын алып келіп құран оқытады. Қойды алдымен сойып қазанға асып, пісіріп жәрдемге келген жамағат аят оқып алдымен ауыз тиеді. Ошақ қазған кісіге жол-жора беріледі. Міне мұны жер ошақ қоңырсыту деп атаймыз.

19. Туын жығу-бұрынғы өткен кездерде қаза болған кісіні жерлеп келгеннен кейін, шаңарақтан немесе босағадан ту шығарып жылына дейін тұрғызады. Жылы өткізіліп ел тарқайтын кезде, арнаулы бір кісі тігулі тұрған туын алып сабын сындырады. Міне мұны туын жығу деп атайды. Қазіргі кезде үйдың ішкі керегесіндегі қазыққа киімін іліп қояды. Ол киімді екінші бір қазыққа жөткеп іліп жүр, бұларға жол-жора көрсетіледі.

20.Қалау-ас тарқаған соң ақтық әкелушілерге үй иесі қалау сұрап, қалағанын беретін жосын қалау болмақ.

Ырым-жырым[өңдеу]

1. Бой жасау-қарт кісілер, сезгір кісілер қайтыс болудың алдында өзімен қарым-қатынасы өте жақсы дос-жарандарының, туыс-туғандарының үйлеріне бір дүркін барып дәм татып, Әңгіме дүкен құрып қайтады да, бірер күннен кейін дүниеден өтеді. Міне мұны марқұм бой жасап келген екен деп ырымдаймыз. .

2. Түс (физиология)-барлық ұлтта бар әдет, қазақ халқының кейбір адамдарға қайтыс болудан бұрын, әке шешесі немесе бұрын дүниеден өткен ішінара адамдар түсінде аян беріп, ертіп кетеді. Сондай түс көрген кісі о дүниелік болатындығын мөлшерлеп, сенімді туыс туғандарына айтады. Содан кейін кейбір даярлық жұмыстарын жасайтындарда кездеседі.

3. Жемек-ішпекті ауашалау- адам жан үзуге таяғанда тамақтарды, ыдыс аяқтарды, қазан шелектерді, жемек-ішпектерді ауашалау үйге жөткейді. Иәки барлық нәрселердің аузына бүркеншек жауып бүркемелейді. Бұлай істеуі адам жан үзгенде үйдың ішіне көзге көрінбейтін қан шашырайды деген танымнан келген.

4. Шырақ жағу-қайтыс болған адамды ауашалап суға алған жеріне, сүйекті шығарып кеткен кештен бастап, әр күні ымырт жабылғанда жеті шырақ (мақтадан шиге орап сумайға шылап тұтандыратын шырақ) жағылады. Бұл жеті күн жалғасады. Шыраққа балалар қолын табындырып қол аяқ аурудан сақтағай деп ырымдайтын жәйт бар.

5. Шам жағу-қайтыс болған адамды жатқызып ауашалаған үйге қырық күнге дейін шам жағып қояды. Бұлай болуы балалар үрейленіп қорқудан сақтану. .

6. Арулау-ертеректе ер адамдәр шаш қоймайтындықтан, қал үстінде жатқан кісінің шашын алып, сақалын басып, тырнағын алып тазалық жүргізетін. Ал бұл салт қазірде қолданып келеді. Мұбада тұйықсыз өлімдер болса, мәйітті суға алудың алдында, жоғарыдағы жұмыстарды жүргізеді. Кей жағдайда жас өлім болса шашын алмай, сақал мұртын басып, сол бойынша жерлеп келе жатқандарда бар. Бұлай болуы адам туғанда шашымен туылады. туғанда қандай болса, өлгенде де солай болсын деп қарайтын, көз қарастағы кісілер осылай атқарып келеді. Әйел адам болса ері ертеректе қайтыс болған жағдайда, шашы өріліп артына түсіріледі. Егер ері өлмеген болса, шашын алдына жайып, ортасынан бөлып екі қолтығының астына шаш ұшын туралайды. Өйткені әйел адамның өмірінде шашы бір рет жайылады деген ырымнан туындаған.

7. Алымсақ сұрау-қазақ халқында қайтыс болған кісінің жасын есептеу де, мүшел қайырып жыл қуады, сол арқылы жасын бекітіп жасын шығарады. Мұнда ер болса 12 жас әйел болса 9 жас балиғат жасы деп есептеп, жалпы жасаған жасынан шығарып қалған жасын, күнә өткізу мүмкіндігі бар жас деп қараса; 7 мүшелден өткен адам болса (85 жастан асқан адам болса) асқан жасында күнә мүмкіндігі жоқ жас деп қаралады. Сондай ақ, мүшелден өткен адамдар болса 2 жас, 100 жасқа таяған адамдар болса 3 жас қосып, жалпы жасаған жасын тұрақтандырады. Бұл жас қосу әр жылы 365 күн деп есептегенде, 33 жылда бір жылға жуықтаған күн қорытындысы шығады. Сондықтан 85 жастан өткен ксілерге 2 жас, 100 жасқа таяған ксілерге 3 жас қосылатын себебі осыдан. Жыл нәзірі беріліп тарағанда, сол кісінің тірлігінде ұстанған киімі, жабдығы қалап сұраған адамдарға беріледі.

8. Күрек жаңғырту-бүл мәйтті жерлеп болып, жамағат қайта бергенде, жерлігін қазуға істетілген саймандарды, бір-біріне өзара шағылтырып, дауысын шығарып жабысқан топырақты тазалайды, күректердің сабын жонып жаңғыртады. .

9. Таяқ таянбау-мәйітті жерлеп жамағат үйге қайтып келгеннен кейін, сыртта жылайтын ерлер жағы, таяқ сүйенбей бүйірін сүйеніп сөгіліп жылайды. Алғашқы таянған таяқты жинап тастайды.

10. Күйеу қалу-көбінесе мәйітті жерлеуге алып жүргенде күйеу балалар үйде қалады. Олар негізінен сүйек үйден шығып кеткеннен кейінгі, жоқтап келушілерді қарсы алады. Әрі мәйітті жатқызған жерді тазалап қазық қағады. Әдетте мәйітке сырттан үй тігіп осы орнынан шығарған болса, мәйітті жатқызған жерді тазалап, оның бас жағына екі қазық, аяқ жағына бір қазық қағып оңашалайды. Бұлай істеу адам басып дәрет сындырып, қоқыр қоқсық төгіп қоймаудың алдын алу. Ондай жерлерге ағаш егіп оңашалап қоятын жәйттерде бар. .

11. Сәлем бермеу-өлім шыққан күні ерлер-ерлерге сәлем бермейді. Әйелдер сәлем беретін кісілер көрілседе сәлем жасамайды. Бұл қаралы өлімге аза тұтуды көрсетеді.

12. Құлып бекіту-қаза болушы жыл арасы, ай арасында өлген болса немесе сол адам қаза болғаннан кейін сол үйден өлім шығымы көрілсе соңғы өлген адам жерленгенде ақымның аузына құлып бекітіп, кілтін сыртқа тастайды. .

13. Қаралы ту-қаралы ту жас адамдар үшін қызыл ту, қарт адамдар үшін ақ ту, орта жас адамдар үшін бір бөлегі қызыл бір бөлегі ақ ту тұрғызады. Бұл шама дінінің сарқыншағы болса керек.

14. Ақ жамылу-қаза болған кісі ер адам болып оның әйелі болған болса, абысындарының біреуі ‹‹қормалың жоқ боп қасыңда, ақ бүркеп салдық басыңа›› деп дауыс айтып, басына ақ шаршы жаулық салады, жаулық байланбайды, омырауына түсіріп қояды. Жыл нәзірі берілген күні, жаулық салған абысыны арнаулы жасаған кимешек немесе салы әкеліп, алмастырып салып ақ бүркеншекті алады. Бұғанда өзіндік жол-жора беріледі. .

15. Аза тұту – өлім шыққан үйдің мүшелері қаза болған кісінің жыл уағына дейін аза тұтады. Әсіресе қырқы нәзірін бергенге дейін ойын күлкі, сауық-сайран жасамайды. Арақ-шарап ішпейді. Міне мұны аза тұту дейміз. .

16. Құран оқыту-қаза болған кісінің мәйітін үйден шығарып кеткенше құран оқылмайды. Мәйітті үйден алып шығып кеткеннен соң, мал сойылып, нан пісіріліп, құран оқылады. Құран оқу жұмысы жоқтап келгендер, сондай-ақ, жұма күндер және түске кіріп қалғанда айт, ораза мерекелерде жалғасты оқылады.

17. Құлып тас орнату және күмбез тұрғызу – қаза болған кіснің басына белгі тас орнату және күмбез тұрғызу істері, көбінесе жыл нәзіріне дейін немесе қаза болғаннан бір жылға толғанға дейін, орындалатын әрекетті көрсетеді. Тас орнату болсын, күмбез тұрғызу болсын бір малды атап сойып нәзір беріп орнатылады. Құлып тастың бас жағына жарым ай формасын ойып келтіріп, ‹‹бійсімылла раһыман раһим›› деп жазу түсіріп, марқұм деген жазу жазылып аты-жөні, туған уақыты, қайтыс болған уақыты деген соң пәниден бақиға кетті, жаныңыз жанатта болсын! Деп қояды. Тас тұрғызу, күмбез орнату болсын барлығы қаза болушының кім екендігі жөніндегі ‹‹белгі›› болмақ. Күмбез көбінесе атақ даңқы үстем кісілерге, бар кісілерге орнатылады.

18. Мәйітті жууға қолданылатын қазан аяқтар-мәйітті жуудың алдында, қазаның қақ майын кетіру үшін, отқа төңкеріп күйдіріп тазалап жуып су ысытады. Ерлер үшін шелек және су құятын таза тегеш, әйелдер үшін ұсталмаған шәйнек арқылы су құйылады. Негізінен мәйітті жууда табыт, қазан, шелек, тегеш ұсталмаған жаңа шәйнек қолға орап жуатын ысқы шүберек қолданылады. Қолданылған аяқтар кетілмеген яғни сынбаған болуы керек.

1. Нәзірге және көңіл айта келгендер қатарында ‹‹тойға келейік, арты той болсын›› деп аттанады.

2. Жалғыз жарым жолаушы, кеш батып қонатын жай таба алмағанда мазарға түнейді. Бұлай болуы аруақтар қорғайды дейтін наным бар.

3. Қайтыс болған кісілер түске кіріп қалғанда, ертесі таң сәріден, май қоңырсытып жеті шелпек пісіріп, аят оқытып, жарықтық дәметіп қалған ұқсайды деп жориды.

4. Қаза болған кісілердің жақсы сөздерін және жақсы істерін әңгімелеуге тура келгенде, ‹‹қара жер хабар айтпасын››, ‹‹аруағыңды айналайын››, ‹‹өлшесе өзімен кетсін›› деген сөз бірікпесін қосып сөз қозғайтын жағдайларда бар. .

5. үші, жетісі, жыл нізірі болсын келіп қайтқан жұрыт ‹‹нәзір қабыл болсын›› немесе ‹‹ниет қабыл болсын›› деген тілектерді, қайтқан кезде ‹‹тойға келейік›› немесе ‹‹арты той болсын›› деп тілек айтып аттанады. .

6. Өлімге иман, тіріге берекет берсін, аруақ қолдап қуаттасын, ата бабамның аруағы қолдасын т б тілеулер айтылады.

1. Ағайын арасында араздасқан иәки ‹‹ат кекілін кесіп›› бір-біріне қарамайтын кісілер, өлім болғанда, райынан қайтып, өлім барысында жүздерін жылытып, бірін-бірі өзара кешіреді.

2. Әрқашан қазақ халқы өлген кісінің артынан өсек айтпайды, қисынсыз атын шақырып, аруақты шуылдатпайды.

3. Жас өлімдер мен аянышты өлімдердің ас суын азаланып батып ішпейді. Сарқыт тастамайды.

4. Өлімді естіп тұрып, белгілі себеппен бара алмағанда қаралы ұйдың адамдарын көруден ұялады. Көзі шалып қалса тасаланып қашқалақтайды. Жолығып қалса, шарасыз көңіл айтып, озының айыпты екендігін мойнына алып кешірім сұрайды.

5. Зираттықтың жанынан өткенде желе жортып иәки ат шаптырып өтпейді. Аяңдап ‹‹жатқан жерлерің торқа болсын аруақтар›› деп бет сипайды.

6. Өлім болғанда әйел және ерлер жалаңбас бармайды. Ондайлар өздіктерінен ұялып, қатты қысылады.

7. Жас жігіттің әйелі өліп, ері сөгіліп жыласа үлкендер сөгіп кетеді.

8. Бейітке қарап дәретке отырмайды. Мұсылмандар бейітін «мола» деп айтуға тыйым салынады.

9. Мәйітті жерлегенде темекі тартып, насыбай шегіп мейір қандыруға, бейіт аралап кетуге тыйым салынады. Мәйіт көміліп қайтқанға дейін азалы күй сақталады.

10. Қаралы ұйдың кісілері өлім болғанда, назыр бергенде жоқтап келушілер мен қабыл болсын айтып келгендерді үйден ұзатып салмайды.

Өлімге қатысты мақал-мәтелдер[өңдеу]

1. Өлмейтін адам жоқ, сынбайтын темір жоқ.

2. Өлімнен ұят күшті.

3. Торқалы той топырақты өлімде кешірмейтін өкпе жоқ.

4. Өкпеге қисада, өлімге қимайтын ағайын.

5. Өлгендердің ішінде жаманы жоқ, тірілердің ғибадаттан аманы жоқ.

6. Қарның ашса қаралы үйге шап.

7. Бардың малын шашамын, жарлының артын ашамын.

Ескертетін түйіндер[өңдеу]

1. Жаз күні қайтыс болған адамның мәйітін құрақ, жоңышқа қатарлы суық сақтайтын шөптермен орау арқылы, мәйітті иістендіріп алмаудың алдын алады.

2. Қыс күні қайтыс болған адамның мәйітін үсітіп алмау үшін, меш қойып қалыпты жылулықты сақтайды.

3. Кейбір адамдар өлген соң іші кеуіп кетеді. Іштегі желді шығару үшін кеудесіне тас қою амалын істетеді.

4. Жеті жастан төменгі балалар қаза болса, ошақ көр қазылады. Сондаяқ қырқы, жыл нәзірлері берілмейді. Өйткені балақатқа толмады, күнә өткізу жасына келген жоқ деп қаралады. Сондаяқ туыс-туған түгелімен қаз-қатар тұрып жыламайды. Тек баланың әкесі, атасы, жақсы көретін кенже әкесі қана қатарға тұрып дауыс айтады. Бұлай болуы жас нәресте, ғайыптың құсы, өлгенде әке-шешенің мойнындағы қарызды, күнәні көтеріп аламын деп алдыдан шығады деп ырымдайды. Деседе туыс-туған азалы күйді сақтайды.

5. Адам жан тәсілім болайын дегенде қатты қыйналса ұрпақтары әкесі болса қамшы сабын сындырад . Шешесі болса сабау сындыру ырымын ұмытпаған жақсы. Бұл қидық деген ойдан туындаған.

қазақ халқының әр қайсы руларының тіршілік еткен ортасының ұқсамауына қарай, кейбір қалып қалған орындар, олқлқтар болуы мүмкін деген көзғараста болып, оқырман қауымынан кешірім сұраймын. Сондаяқ толықтау жасауын үміт етемін.

Дереккөздер[өңдеу]

Ескерту: ҚХР, Іле жастары жорналында жарияланған. (төл туынды) .

Сәбидің тұсауын неге үш жіппен кеседі?

Баланың тұсауын тек ала жіппен кеседі деп ойлап жүрсеңіз, қателесесіз! Ырымшыл қазақ баласының тұсауын үш түрлі нәрсемен кескен.

Немен кесетінінен бұрын, бұл дәстүр туралы толық ақпарат бере кетсек…

Тұсаукесер — сәби қаз-қаз қадам басатын уақытта тезірек жүріп кетсін деп орындалатын ғұрып. Халық арасында тұсауы кесілмеген бала сүріншек болады деген түсінік бар. Сол себепті әр баланың тұсауын кесу қазақ отбасында ерекше дайындықпен көңілді өтетін қуаныш тойы. Байырғы уақытта ауқатты адамдар тұсау кесер тойында көкпар тартқызып, артынан жазық далада думан ұйымдастырған. Қазіргі тұсаукесу тойлары заманға сай мейрамханаларда жалғасын тауып жүр.

Тойдың орыны өзгергенімен оның мән-мағынасы жойылған емес. Баланың тұсауын кесу мәртебесі де елдің ішіндегі сыйлы, ширақ, іске епті, қадірлі адамға табысталады. Тұсау кескен кісіге де жоралғысы бойынша сый-сияпаты табысталады. Ал баланың тұсауы кесілгесін екі адам жетектеп жүгіруі керек. Сол уақытта «Алда бол», «Құлама», «Жүйрік бол» деген тілектермен қатар, елдің құлағына сіңіп кеткен «Тұсау кесер» жыры шырқалады.

«Тұсау кесер» жыры:

«Қаз-қаз, балам, қаз балам,

Қадам бассаң, мәз болам.

Қаз-қаз, балам, қаз балам.

Тақымыңды жаз балам.

Күрмеуіңді шешейін,

Тұсауыңды кесейін,

Қадамыңа қарайық,

Басқаныңды санайық,

Қаз-қаз, балам, жүре ғой…

Балтырыңды түре ғой.

Тай-құлын боп шаба ғой,

Озып бәйге ала ғой.

Қаз баса ғой, қарағым».

Әуесқой түсірілім

Баланың тұсауын үш түрлі жіппен кеседі (Ала жіп, тоқ ішек, көк шөп). Бірақ баланың тұсауын бір-ақ рет кесетіндіктен осы ішеуінің біреуімен кесу керек.

Ала жіп. Баланың тұсауын көбінде ала жіппен кеседі. Бұның мәні «Жаным-арымның садағы» деген сөзді сіңіріп өскен халық үшін түсінікті болса керек. Яғни, тіршіліктің ақ пен қарадан, қуаныш пен қайғыдан, жақсылық пен жамандықтан, адалдық пен арамдықтан тұратынын ескеріп осы екі араның аражігін ажырата алсын дегенді білдіреді. Оның астарында «біреудің ала жібін аттама» деген тоқтам да жатыр. Қазіргі таңда кейбір жерлерде түрлі түсті жіп қолдану да үрдіске айналып бара жатыр. Асылында бұл дұрыс емес. Қазақ тек тұсауды ғана емес, бесіктің бауын, киіз үй түндігінің бауын да осы ала жіптен ескен екен.

Көк шөп. Жердегі көк шөпті өріп баланың тұсауын кесу қазір кең тарамаса да, аракідік кездесіп қалып жатады. Бұл ғұрыптың мәні – ұрпағым көбейсін, өніп-өссін, туған жерінде көгерсін деген ниетте жатыр.

Тоқ ішек. Баланың тұсауын тоқ ішекпен кесу — сәбидің болашақ өмірі тоқшылықта, байлықта өтсін деген тілекке саяды.

Кейбір тұсау кесер тойында жіпті кесу үшін қайшыны қолданып жатады. Бұл қарттардың айтуынша, дұрыс емес. Қайшымен кесілген баланың келешек тағдыры да қайшыланып өтуі мүмкін. Сондықтан өткір пышақпен кескен жөн.

ERNUR.KZ

Статьи — Тұсаукесер: Баланың аяғына не себепті ала жіп байланады?

Читайте статьи на сайте КТК. Здесь у нас: полезная информация для казахстанцев, экспертные мнения, советы и лайфхаки, идеи для бизнеса и стартапов, подборки ресурсов для самообразования и развития, простые рецепты вкусных блюд и даже астрологические прогнозы.

Мы пишем статьи для того, чтобы вы получили больше информации, знали лучше и знали больше, чем другие.

Задавайте вопросы на наших страницах в социальных сетях, мы читаем каждый комментарий!

Атам қазақ баяғыда тұсаукесерді қалай өткізген? Бала қашан қаратабан болады? Қазақ баласының келешегіне не тілеген, қандай кәде жасаған? Баланың тұсауын кім кесуі тиіс? Тұсау кескен адамға қандай сыйлық жасайды? Баланың аяғына не себепті ала жіп байланады? Тұсаукесердің мән-мағынасын толық білесіз бе?

Бала бесіктен шығып, еңбектеуден өткен соң қаз-қаз басады, қара табан бола бастайды. Өз аяғымен туған жерінің топырағын басып, із түсіріп, өз көзімен алдына қарап бет алады.

Сөйтіп ең алғашқы тіршілігін бастайды. Мұны ежелден түсінетін қазақ баласының келешегіне ақ жол тілеп тұсау кесер деген кәдені істейді.

Тұсау кесерге мал сойылып, жұрт жиналады, көбінесе әйелдер. Баланың анасы ала-құла шуда жіптің екі-үш қарысын дайындап, оны ауылдағы ең бір желаяқ, пысық әйелге беріп:»Ал, балаңның тұсауын өзің кес!» — дейді.

Ол жіпті алдымен баланың екі аяғына байлап, оны жұрттың көзінше кеседі. Бала анадайдағы анасына қарай тәлтіректей жөнеледі.

Тұсау кескен кісіге бір киім не мал береді. Міне, осыдан бастап кішкене қазақ өзінің өмір жолын бастайды. Пәнидегі тіршілігінің ізімен жер бетін шимайлайды. Әке шеше бала тәрбиесінің алғашқы қадамына кіріседі.

Тұсау кесу – қазақтың өмір сапарының алды. Мұны сәтті бастасын деп ырым жасағаны, бір жағынан тәңірге құлшылық жасап адақа бергені.  

Осы арада «баланың аяғына не себепті ала жіп байланады? Қара, қызыл, көк жіп неге байланбайды?» деген саұрақ туады.

Бұл сұраққа танымал қаламгер, жазушы Ахмет Жүнісов былай деген:

«Мұның мәнісі мынада: қазақ баласын ептеп ұға алатын, айтқанды істейтін кезінен  – осы тұсауы кесілгеннен бастап ұрлыққа, зорлыққа, жырындылыққа барма, жолама деп баулиды.

• Бірінші – баланың келешегіне жол ашу, ақ жол тілеу.
• Екінші – біреудің ала жібін аттама, бүлінгеннен бүлдіргі алма дегенді әу бастан-ақ құлағына сіңісті етеді.
• Үшінші – аяқтағы жіптің ала болуы да, оның кесілуі де өсиетімізді орында, айтқанды істе, ондайдың жолын кес, біреудің бір құлаш бас жібіне жолама, тіпті бұзауға мойыншақ,  көгенге бұршақ болатынын алма дегені.

Қзақ халқы ұлт болып қалыптасқаннан бері әдет-ғұрпына қатал қараған. Әр салт-дәстүрінде терең мағына, тәрбие, тілек, бата жатыр. Кейбір ата салттың әлібі мен биін біле жүргеніміз абзал.

Аталмыш айдардан қазақтың басқа да салт-дәстүрі мен сирек кездесетін салт-жоралғыларымен танысасыздар. 

Оқи отырыңыз: Бесікті аластау. Иткөйлек 

Шілдехана: нәрестенің мойны, әйелдің белі тез бекісін десеңіз… 

Жарыс қазан қай кезде асылады?

Қадір түні: Қандай амалдар жасаған дұрыс. Қандай дұға оқылады 

Қазақ жеміс-жидек жеген бе? 

Киелі киім – қай киім? 

Мақалалар — Тұсаукесер: Баланың аяғына не себепті ала жіп байланады?

КТК сайтында мақалалар айдары бар. Бұнда отандастарымызға арналған пайдалы ақпарат, сапапшылар пікірі, ақыл-кеңестер, ұмыт болған ұлттық салт-дәстүр, атақты адамдардың жүрекжарды әңгімесі, танымдық, пайымдық дүниелер, ас әзірлеудің қарапайым амалдары мен сізге арналған жұлдыз-жорамалды табасыз. Әр мақаладан өзіңізге құнды, пайдалы ақпар алып, ой түйесіз. Сіздің қажеттілігіңізді қанағаттандыратын, қосымша біліммен суалтатын дүниеден құр қалмаңыз. Сондай-ақ, КТК арнасының әлеуметтік желілердегі парақшаларында сұрақ қойып, талап-тілегіңізді жазыңыз. Оның бәрі ескеріледі. Әр адамның пікірі біз үшін маңызды. 

Атам қазақ баяғыда тұсаукесерді қалай өткізген? Бала қашан қаратабан болады? Қазақ баласының келешегіне не тілеген, қандай кәде жасаған? Баланың тұсауын кім кесуі тиіс? Тұсау кескен адамға қандай сыйлық жасайды? Баланың аяғына не себепті ала жіп байланады? Тұсаукесердің мән-мағынасын толық білесіз бе?

Бала бесіктен шығып, еңбектеуден өткен соң қаз-қаз басады, қара табан бола бастайды. Өз аяғымен туған жерінің топырағын басып, із түсіріп, өз көзімен алдына қарап бет алады.

Сөйтіп ең алғашқы тіршілігін бастайды. Мұны ежелден түсінетін қазақ баласының келешегіне ақ жол тілеп тұсау кесер деген кәдені істейді.

Тұсау кесерге мал сойылып, жұрт жиналады, көбінесе әйелдер. Баланың анасы ала-құла шуда жіптің екі-үш қарысын дайындап, оны ауылдағы ең бір желаяқ, пысық әйелге беріп:»Ал, балаңның тұсауын өзің кес!» — дейді.

Ол жіпті алдымен баланың екі аяғына байлап, оны жұрттың көзінше кеседі. Бала анадайдағы анасына қарай тәлтіректей жөнеледі.

Тұсау кескен кісіге бір киім не мал береді. Міне, осыдан бастап кішкене қазақ өзінің өмір жолын бастайды. Пәнидегі тіршілігінің ізімен жер бетін шимайлайды. Әке шеше бала тәрбиесінің алғашқы қадамына кіріседі.

Тұсау кесу – қазақтың өмір сапарының алды. Мұны сәтті бастасын деп ырым жасағаны, бір жағынан тәңірге құлшылық жасап адақа бергені.  

Осы арада «баланың аяғына не себепті ала жіп байланады? Қара, қызыл, көк жіп неге байланбайды?» деген саұрақ туады.

Бұл сұраққа танымал қаламгер, жазушы Ахмет Жүнісов былай деген:

«Мұның мәнісі мынада: қазақ баласын ептеп ұға алатын, айтқанды істейтін кезінен  – осы тұсауы кесілгеннен бастап ұрлыққа, зорлыққа, жырындылыққа барма, жолама деп баулиды.

• Бірінші – баланың келешегіне жол ашу, ақ жол тілеу.
• Екінші – біреудің ала жібін аттама, бүлінгеннен бүлдіргі алма дегенді әу бастан-ақ құлағына сіңісті етеді.
• Үшінші – аяқтағы жіптің ала болуы да, оның кесілуі де өсиетімізді орында, айтқанды істе, ондайдың жолын кес, біреудің бір құлаш бас жібіне жолама, тіпті бұзауға мойыншақ,  көгенге бұршақ болатынын алма дегені.

Қзақ халқы ұлт болып қалыптасқаннан бері әдет-ғұрпына қатал қараған. Әр салт-дәстүрінде терең мағына, тәрбие, тілек, бата жатыр. Кейбір ата салттың әлібі мен биін біле жүргеніміз абзал.

Аталмыш айдардан қазақтың басқа да салт-дәстүрі мен сирек кездесетін салт-жоралғыларымен танысасыздар. 

Оқи отырыңыз: Бесікті аластау. Иткөйлек 

Шілдехана: нәрестенің мойны, әйелдің белі тез бекісін десеңіз… 

Жарыс қазан қай кезде асылады?

Қадір түні: Қандай амалдар жасаған дұрыс. Қандай дұға оқылады 

Қазақ жеміс-жидек жеген бе? 

Киелі киім – қай киім? 

АЛА ЖІПТІ АТТАМА (кітап)

Ала жіпті аттама

Қай заманда, қай қоғамда болмасын адамзаттың ең бірінші байлығы өзінің жеке құқы болған. Қоғамның бір мүшесі ретінде барлық адам баласы өзінің осы дүниеде бегілі бір құқыққа ие, өмірден алатын өлшемді ақысы бар. Адам құқының қорғалуы бүгінгі күннің басты мəселесі десек қателеспеген болар едік. Ислам дінін ұстанған еліміздің Конституциясы да «Қазақстан Республикасы өзін – демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам жəне адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп бас-талып, алдыменен адам құқының қорғалуына мəн береді. Ендеше, қасиетті Құран жолын өмірінің негізі етіп, Ата заңына бағынатын иманды азаматтар қоғамымызда кісі ақысының аяққа тапталуына жол бермеуі тиіс. Бүгінгі таңда елімізде жең ұшынан жалғасқан жемқорлық пен қалтаны қалыңдатар парақорлыққа қарсы мемлекеттік дəрежеде күрес жүргізіліп жатқаны баршамызға аян. Бұл өз кезегінде мұсылманмын деген адамға да үлкен жауапкершілік жүктейді. Адам құқығын қорғауда бұрын-соңды Ислам дініндегідей кешенді жүйе өмірге келген емес. Осы орайда қоғамда əділдіктің орнауына Ислам дінінің қосар үлесі орасан зор. Бұл еңбекті шығарудағы мақсат – жұрт арасындағы кісі ақысының қорғалуына назар аудартып, Исламның бұл тақырыпқа қатысты əмірлерінен халықты хабардар ету. Жаһандануға қадам басқан жалпақ жұрттың тамырын дөп басатын бұл кітаптың маңыздылығы жоғары десек, артық айтпағандығымыз болар. Өйткені адам баласы Ислам діні негізінде тура жолға түседі. Небір қоғам індетін тек Құран ақиқаты ғана түп-тамырымен жоя алады. Адам баласы жаратушы Иемізден имене отырып қана ақыретке кісі ақысын арқалап барудың алдын алады. Шыны керек, бүгінгі таңда елімізде мұндай еңбектер жоқтың қасы. Кітаптың маңыздылығы да сонда шығар. Еңбекті жазу барысында негізінен араб, түрік əдебиеттері пайдаланылған. Себебі жоғарыда айтқанымыздай бүгінге дейін дəл осы тақырыптар төңірегінде ана тілімізде ислами еңбектер жарыққа шыға қойған жоқ. Сол себепті мұсылман ғұламаларының бірнеше жылдар бұрын жазған еңбектерін қажетімізге жаратуды жөн көрдік. Кісі ақысы туралы кітапта жан-жақты талқыланатындықтан, «құқық» ұғымын Құран мен Пайғамбарымыздың (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) нұсқауы бойынша белгіленген заңдар жүйесі негізінде адам баласына ортақ қарым- қатынаста, іс-əрекетінде сақталуға тиіс ортақ адамгершілік өлшемдер деп айтсақ қателеспейміз. Діннің қоғамдағы бір қызметі – құндылықтарды жеткізуі. Дін тек қана Аллаға ғибадат ету мен мына дүниеде сауап жинау ғана емес. Діннің осы дүниелік пайдалары елдің кемел жарастығының сақталуы мен жаратылыстың парасатындай болған əділеттің орнауы. Адамдар арасын жарастыру, байлардың кедейлерге қарайласуы, ата-анаға қарсы шықпау, басшыға бағыну дегендер соның көрінісі. Кісі ақысына қатысты Құран аяттары мен пайғамбар хадистерінің бір шоғырының өзі байыбына бара білген кісі үшін заң ғылымы мен мораль, пəлсапа мен əлеуметтанудың том-том кітабына негіз боларлық құндылықтар. Бүгінгі мұсылмандардың бет-бейнесі қандай болуы керек? Кітап осы сұраққа аят пен хадисті ұштастыра отырып дəлме-дəл жауап беруді мақсат тұтады. Кітаптың негізгі тұшымды ойы «мұсылман өзгелерге қолымен де, аузымен де зиян келтірмеген адам» деген хадиске саяды. Баласын «ешкімнің ала жібін аттама» деп тəрбиелеген атам қазақ қай уақытта болмасын кісі ақысына үлкен мəн берген. 

Кітапты жүктеп алу үшін басыңыз. 

СУДИЯНИНГ СÝИКТИСИ

Ómirimning ótken kýnderine kóz jýgirtsem, «Sudiyanyng sýiiktisi» атанган – Гаухар апайды джии эске аламин. Zi sonday pysyq әiel, keshkeni qanday rahat ómir desenizshi. Óz basym bes oqu ornyn bitirsem de, dәl osy Gauhar apayday bola almaytynymdy bilemin. Не бир сонгы модадагы кийимдерди тауйп алады, минджени такси, машина, онинг ясындагы коп адамдар сэкилди, «осы йерге дейин ганша болады» -деп сурап джатпайды, сонинан шофердынг айткóраныдэ тэнди тэнди тэнди тэгэнди тызирди бирди.Kez-kelgen jerde restoran, kafelerden tamaq ishe salady, ashana men kafe túrsa, kafesine, restoran men kafe túrsa, restoranyna kiredi. Júmysta da solay, ne bir qiyn isterding týiinin sheshu oghan týk emes edi, mening de keyde sol Gauhar apayday «деловой» болгым келеди. Sebebi, bilimi men enbekqorlyghy, isting kózin tauyp isteytin kóregendigi men tәjiriybesining arqasynda emes, kimmen qalay sóilese bilu, kimge qalay, kimder arqyly shyghu, qansha beryqteru.Соль «деловойлыгынын» аркасында да шыгар, не ишемин, не киемин демейди. Gauhardyng pysyqtyghynyng arqasynda ol ie bolatyn qúndylyqtar meni de qyzyqtyrady, biraq, bir jaghynan oghan úqsaghan «delovoy» bolghym да kelmeydi, әlde бир belgisiz nәrse jiyrtúrendairip. Ol mýmkin, ke-sheshemning «адал бол», «bireuding ala jibin attama», «bireude bardy qyzghanba», «dýniyege qúmartpa» -degen sekildi «zapretterdi» jastayymnan qúlaghyma qúiyp bolarastaghanynan. Áyteuir osy Gauhar apay turaly janymda eki úday sezim arpalysatyn da jatatyn.Бирак, «адам иш кыннен кейин корге де иренеди» -демейди мне, менинг де бара-бара этене араласа бастаган óмирдинг шындыгына этим иренген, qoghamnyng кыз-кыз-кыз qaynaghan ómayminen ómaynaghan ómayyqy es. Áyteuir, stajer atanyp, Gauharday advokatqa kómekshi bolyp jýrgenime eshqashan ókingen emespin. Mýmkin basqa tandauym joq bolghandyqtan shyghar. Mýmkin onyng ómirin basqalarmen salystyrghanda artyq kórdim be?

IYә, Гаухар апаймен алгаш таныстыгым кашан басталип эди?

… Ýlken әupirimmen jýrip, advokaturagha stajer bolyp kirdim-au. Ol da jezdem Ómirbekting arqasy. Bildey бир uniyversiytetten, aqysyn tólep oqyp, qyzyliplom alghanmen, ony qúshaqtap júmys tappay jýrgenime de bir jyl bolghan. Diplomdy bererde, dekan aghay bәrimizge: «бир jerge júmysqa alamyz, iә júmysqa ornalastyq degen anyqtama әkelmesender qoldaryna дипломатия bermeymiz» — деген. Basqalardyng qalay sheshkenin bilmeymin, kuratoryma ýshinshi RET, júmys таба almaghanymdy, «tәjiriybeng йоц» -dep, almaytynyn, biraq, jaqsy júmys tabylsa basqa oblystargha ketip qaluym mýmkin ekenin, золь sebepti diplomymdy qolyma Алып otyrghym keletinin aitqanda, Мени ayady ма, kómekke apayymnyn Ozi кельди.

— Qazir ne kóp, óndiristik kooperativter men jeke sharuashylyq seriktestikteri kóp, solardan tanystyq arqyly anyqtama ala sal, tanystaryng joq bolsa kez-kelgenine bir koniyak aparsi sonynhysqa jodey, sén

— Апай, соль кониякты сизге Экелейин, дипломатымды беринизши — дедим.

— Джок, бере алмаймын, эртенг «бизди битиргендердинг осынша пайызы джумиска орналасты» — деп, джогхары джакка акпар беремиз, ондэй анйгтама келмей бере алмаймин, ректордынг байрыгы солигах.

Shaqshaday basym sharaday bolyp, ne isterimdi bilmey, qinalyp, ne kabiynetten shyghyp kete almay túr edim, mening amalym qúryp túrghanyn týsindi me, kómekke taghy da kurator apayymnyeldi ózi.

— Эртенг эки мынг тенге алып кел, анйктаманы узим тауып беремин — деди.

Эртенин эки мынг тенге алып келгенимде куратор апайым, анйктамага басылган моринен эштене айрып болмайтын, кускан сиясынан эш джазу окылмайтын, бирак, ол джерде зангер болыпылдыгым диплигам джымын джымыс исте.Рахметимди айтып, кетип бара джаткан магхан кураторм акталгандай:

— Kóbi júmysqa ornalaspasa da, osylay istep jatyr ,iplomdaryn almaghan әli birneshe bala bar — dedi. Куратор apayymnyng jaghdayyn týsingendey bolyp men basymdy iyzedim. Содан жумыс издеуге кирискенмин, бирен-саран зангер издеген хабарландыруларга эки ókpemdi qolyma alyp jetsem, «бизге опытный юрисконсулит керек» — деп мурнин шийиреди. Sudiyalyq pen prokuror bolugha әuel bastan nýkte qoyghanmyn, ol bizdey qarapayym halyqtan shyqqandardyng tandauy emes.Анам аитпакшы «акылы мэн билимин, не йырек тандауина карай эмес, соттынг баласы сот, прокурордынг баласы прокурор болган заман». Biletin adamdardyng aituynsha onday júmystar jogharyda biylikte otyrghandardyng balalary men tuysqandaryna da jete bermeytin kórinedi. Meni sudiya iә prokuror qoysynshy, ol júmystardy dóngeletip әketetinime senimim mol. Biraq, oghan aparatyn baspaldaqtardan ótu mýmkin emes. Шагын фирмаларгха бас сукканымда «бизге есть йоргизу, кадр боллими мэн мемлекеттик сатип алуды госа аткаратын унийверсалиный юрист керек» дезе, энди бир джерде «зангерлик пен буггалтерликти кэнгэйдэ истэйтэ.Ал, озимиздинг qazekemder otyrghan jerde «qay jerden keldinnen?» басталип, ортасында «qanday rudansyn?» деп, джалгасып, аягында «Бәленшинг туйсканы эмессинг быть, фамилияларынг бир гой» деп, облыстагы белгили фамилияларды атап, менинг туйскандарымды тыгельдегендей болады. Бир кын ауру, бир кин сау анамиз, kem qaytys bolghan son, осы jaqqa kýieuge shyqqan ýlken qyzy Aqayshany saghalap, Qaraghandy oblysynan kóship kelgenbiz. Biyl oghan tete әpkem Aqtoty da túrmys qúrmaqshy. Audandargha baryp júmys isteymin degenime anam, «qasymda bol, ana qyz da ketedi, men jalghyz qalam ba, endi qansha ómirim qaldy deysin, sen kenjem emessing be?» — деген.

Sonymen bir jyl júmys taba almay, sandalyp jýrgenimde jezdem: «erteng advokaturagha, myna kisige bar, sen turaly aitylyp qoyylghan» — деп, бир әielding aty-jónin jazyp berdi. Ol osy Gauhar edi. Коздери бакырайган, тәмпиш танау, кызыл шырайлы келиншек. Ol bastyqtaryna aparyp, mening qújattarymdy ótkizgennen keyin týsingenim, meni júmysqa ornalastyryp jýrgen jezdem emes, Gauhar siyaqty. Оль мэни онаша шыгарып алып быллай деди:

— Атынг ким эди, а, ию, Акерке. Менинг саган гоятын талабым былай.Сенинг тәджирийбенг джок, тәджирибэли зангерлердинг ози сагхат тангы тогыздан кешки алтыгха дейин отыргханда алатындари он-джийрма мынг тенгенинг арасы. Ayyna на myng тенге alatynyna Гарантия Берем, biraq, birinshiden, (Гаухар барельефа barmaghyn býkti) мениц aitqanymdy búljytpay oryndaysyn, ekinshiden, (Suq sausaghyn býkti) Bir Eli auzyna EKI Eli qaqpaq qoyasyn, ýshinshiden, (ortanghy sausaghyn býkti) ekeuimizding júmysymyz бен aramyzdaghy nәrseler turaly eshkimge eshqashan eshtene aitpaysyn, tipti sheshene de, әpkene de, kommercheskaya tayna, úqtyng ba, tórtinshiden, (aty joq sausaghyn býkti) mening eki balam bar, kýieuim joq,, — Деди.

Taghy qanday talaptary bar dep, onyng betine ýreylene qaradym. Маган búnday talaptar únap túrmasa да, «ayyna на myng тенге alasyn» degeni qúlaghyma jaqty ма, әlde júmys izdeuding Жары әbden ótip, anamnyng ózining dәri-dәrmegine jetpeytin zeynetaqysyna ortaqtasqanym jalyqtyrdy ма, әlde әpkem Aqayshanyng balalarynyng auzynan jyryp, bizge kómektesetini ynghaysyzdandyryp bitkendikten быть, тек басымды шулгы бердим.

Advokattyng kómekshisi bolu onsha qiyn sharua emes sekildi, kóbine «baryp kel, alyp kelmen» jýremin.Ádilet basqarmasy, anyqtama burosy, sottargha әr týrli qújattar ótkizip, alamyn, pochtagha hattar tapsyramyn, kompiuterge Gauhardyng jazghan talap aryz-shaghymdaryn teremin, men ýqyshin joshyghyqy. Arasynda Gauhardyng ýiine dýkender men bazarlardan azyq-týlik aparamyn, onyng mektepte oqityn eki balasyna da bauyr basyp qaldym. Kýni boyy mamalaryn kórmeytin balalar meni kórse әr týrli súraqtar jaudyrumen bolady. Кисиси: «bir júma degen, bir apta degen sóz be?» dese, ýlkeni: «bir qyzdy jaqsy kórseng SMS jazu kerek pe, hat jazu kerek pe?» –Дейди.

Мамам да мас, альгашки джалакымды алаканина Акелип салганда:

— Шахта кызым, сен де аягиннан каз тура бастадин, энди сени де кутти орнина кондырып óлсем арманым джок — деп, козин джас алып бир босап алды. Eki-ýsh ay óte bastyghym mening úqypty ekenime kózi jete bastaghan sekildi, kýrdeli júmystardy da tapsyra bastady. Маган зандарды окы деп, арасында ози де тисиндирип, әр тырли талап арыз, арыз-шагымдар джазуды иретти. Alghashqyda onyng tapsyrghan keybir isteri únamay, ózimdi ózim zorlap, qinalatyn kezderim bolghanmen, birte-birte etim ýirenip ketti.Маргарет Митчелдинг Скарлети гусап, «джок мэн эшкэндай джумыстан кашпаймин, узим тапкан джалакиммен озимди асыраймин, мама комектесемин» -деп, иштей тас тиин болып джинакталип алд. Алдымен бирнеше жыл жумыс истеп, «джумыс тәджирийбеси бар» — деген атак алмасам, магхан талай эсиктердинг жабык болатынын тысиндим. Алдымен, Гаухардынг конилинен шигуга тыристым. Onymen birge sot prosesterine qatysa bastadym. Sot mәjilisterin jazghanda uniyversiytettegi leksiyany tez jazatynym paydagha asty. Sonynan Gauhargha oqyp, týzeu ghana qalatyn.Коп nәrseni angharyp, kýn Sayyn emes, saghat Sayyn tәjiriybe jinay bastadym.

Арада бирнеше айлар отти, Гаухар апайым магхан дун риза, дженил-джелпи истерге джеке дара озим де катиса бастадым. Акша tappasam bolmaydy, tóleytin neshe týrli salyqtarym men tólemderim bar eken. Бир кини бир мейрамнынг алды эди, тiрт адвокат отыратын кабийнетте джалгыз галыпын. Gauhar oblystyq sotqa ketken, maghan bir qújattardy rәsimdep qoiydy tapsyrghan. Есик кагып, иле шала шагын денели, арык әиел ишке энди.

— Шырагым Гаухар осы джерде отырады ма?

Адвокат апайымнынг танысы экен деп, оилап,

— IYә, апай. Ол киси джарти сагхат шамасында келип каламин деген-деп, ориндык úsynyp, bәiek бола бастадым. Búryn kórmegen kisim, eger biz qatysqan isterge qatysty adamdar bolsa biletin edim, keyde olar sot qaulylaryn alugha úl- qyzdaryn, basshylar bolsa qarauyndaghy adamdardy jibengretir oil shibengretin.

— Сэн де адвокатписын, джап-ясынг гой.Apay arsyng –gýrsing sóileytin adamgha úqsaydy, al denesi shaghyn adamgha olay sóilegen ýilespeydi eken.

— Джок, апай, әzirge stajer, yaghniy kómekshi deseniz bolady.

— А, солей ма? Ай, шырагым менинг кытип отыганым соль издеген адамим ба, сендерде эки Гаухар бар дейди гой, магхан кереги, әлги судиянынг «сыиктиси» деп, атайтын адвокат, ак сары Шиел деди гхой — депаган бир токтаг. Апайымнынг аксары, аль экинши адвокат Гаухардынг ду кара Шиел экени де шын, Эри ол баска кабийнетте отирады.

— Sudiyanyng sýiiktisi? Тысинбедим, апай.

— Ай, сен onyng kómekshisi bolsan, bastyghynnyng kim ekenin biluing kerek qoy. IYә, osy N, qalasyndaghy sudiya Uәlihanovtyn sýiiktisi, ózderi búryn uniyversiytette birge oqyghan deydi. Джарти сагхат әli ótken joq pa, kýtip qaldym ghoy. Bastyghynmen júmysty birge isteysinder меня?

— IYә.

— Endeshe men týs qayta kelemin. IYә, lgi соль судия менинг jekeshelendirip alghan bala-baqshamnyng isin qaramaqshy.Jeke kәsipkermin. Джекешелендирип алганы зансыз деп, прокуратура сотка шыгыпты, 3-4 джыл бойй шошка тагалап йурген бе, сол судияга эшбир танис аркылы джакындай алмай-ак гойдым. Aqshany tek osy sýiiktisi arqyly alady deydi, maghan jaqsy biletin adamdar aitty. Сол ишин Гаухарды адвокаттыкка алайын деп отырмын. Sonsha aqsha tógip, jóndeu júmystaryn jýrgizgen nәrsemdi onaylyqpen bere salam ba? Ol ghimarat búryn qanday edi, qazir qanday boldy, jarqyrap túr. Sotty satyp alsam da, ony bermeymin-dep, apay tóbeden týskendey dýnk etkizdi.Ózining sóileu mәneri solay ma, әlde onasha ekenimizdi, mening jastyghymdy kózine ilmegeni me, dәl solay dedi.

— Соттарды сатип алуга болмайды, апай.

— Болады калгам. Talay sottasqam. Бурын Одак кезинде сатип алуга болмайтын, казир брин сатип алуга болади, адамды да, кызметти де, мансап-марапат пен атакты да, докторлыкты да — бәрин сатип алуга болады, тек олардынг әсынг ркайс. Анау, лги «Баян-Сулу» джактагы мактаулы колледждинг занды менен артык билмейтин дииректоры занг гылымдары докторллыгын сатип алмай калай алды деп ойяйсын? Аль, джумысын милисиядан бастап, неше джыл финполда салык комийтеттеринде бастик болган анау джугалтанг джигит академик атагын алып алып, энди онысин аитуга узи úялатын коринеди.Olar naghyz doktorlar men akademikterding tyrnaghyna da túrmaytyndar ghoy. Sottar qaraytyn isterding de baghasy bar, bireui qymbat, bireui arzan degendey. Baghasy iske ghana emes, sudiyanyng jeke basyna da qatysty. Bireuining tamaghy ken, qanaghaty azdau, qúdayyn úmytqan, kóp aitady, ekinshileri «мужчины jalghyz almaymyn ghoy, jogharydaghylarmen bólisemin, olay bolmaghan kýnde sot sheshimining de la cartepýshi», jogharydaghylarmen bólisemin, olay bolmaghan kýnde sot sheshimining de sheshyagly kepýdi shi », béshimining дэшиминин дэшимини кэтыдженди джойди». Бир-эки жылдан кейин озинг де, «исинг занды болса да, акшасыз джене алмайсыз, соттарга занды нәрсенинг узин занды деп джазу ишин беру керек» — деп, отыратын боласын, hanхан лэпады оайк маг.Búl apay maghan týk te únamay otyr. Ángimesinen týsingenim, Gauhar apaydy bilmeydi, birinshi ret izdep kelip túr, basqa advokattargha jibergim keldi.

— Apay, Gauhar apay, keyde kelemin dep, basqa jaqtargha júmys babymen ketip qaluy mýmkin, soty bolsa týs qayta da kelmeydi. Basqa kabiynetterde bos advokattar boluy mýmkin, solargha ertip aparayyn jýriniz.

— Джок, шырагым, магхан баска адвокатынг керек емес. Маган осы апайынг керек. Талай адвокатты джолга тастайтын зангерим бар.Sol aitty, qújattardyn azdap tompaq jerleri bar eken. Кейбир сорлылар бар гой, «атырамыз, бәрин занды джасап беремиз, ара тúмсыгын тыgха алмайтын этемиз» — дейди де, истерин шала истейди. Jekeshelendiru komiytetindegi jigitterding shalaghaylyghyn aitam da …. Apay esikten shyghyp бара jatyp ta sóilep bara jatty. Мужчины Sudiya Uәlihanov jýrgizgen sot prosesterine birneshe ret qatysqanymyzdy, biz talapker bolsaq ta, jauapker bolsaq ta istin bizding paydamyzgha sheshilip otyrghany esime týsti. .

Тыс кайта кельген адвокат апайым, мени калалык сотка ózi qatysqan sot mәjilisining hattamalarymen tanysugha jiberdi de, содан кешке бир-ак оралдым.Адвокатым магхан «екешелендиру турлы зандар мэн занг актилерин котер, эртенг сотка катысамыз» — деди. Men búl әngimeden jeke kәsipker әielding apayyma jolyqqanyn, jәne belgili bir ortada mening bastyghymdy sudiya Uәlihanovtyng sýiiktisi dep ataytynyn bildim.

Ertenine men birge qatysqan sot prosesinde bastyghymnyng ózin ústaghan jasandylyghy maghan kózge úryp túrghanday boldy. Судия Уалихановты танымайтын адам кусап сыеди. Kәsipker әielge sotqa qatysudyng qajeti joqtyghyn aitqany qanday jaqsy boldy.Áytpese, ol kisi ne oilar edi? Odan keyin men de osy is boyynsha sot otyrystaryna Gauharmen birge qatystym, isti qarau úzaqqa sozylghanmen is prokuratura emes, kәsipker әielding paydasyna sheshildi. Meni tandandyrghany búl is boyynsha sot otyrystarynyng hattamalaryn bastyghymnyng aituymen bolmaghan, aitylmaghan nәrselerdi qosyp men jazyp, sot sheshimin sudiya ýshin bastyghymnyng jazghany edi. Kóp nәrselerdi, sonyng ishinde zandy, zansyz sot sheshimderining qanday bolatynyn bilip qalghan basym qobaljy berdim.Búl jenisimiz úzaqqa barmaytynday, sebebi meninshe búl sot sheshimi aq jippen qara matany kóktegendey edi. Men kýdigimdi jasyra almadym.

— Ана иске катыскан прокурор сот мәджилисинин хаттамаларымен танисып, эскертпе джазса, бизге онай болмас.

— Таныспайды да, джазбайды да, оль прокурормен келисип койганмын.

— Prokuror apellyasiyalyq protest jazsa, oblystyq tóralqa sot sheshimin búzyp, qayta qaraugha jibermeydi me?

— Джазбайды, келискенбиз, бастигы талап этип нагыз джазып джатса, алкамен келисип кышинде калдыртамин, 1-ши сатыдагы сотка апеллясияны óz миндетиме аламин дегенмин.

— Келискени калай?

«Артык сурак койма, дегеним кайда» -дегендей, апайым уздерин алартты. Мужчины qyzaryp tómen qaradym.

«Апеллясияны óz mindetime alamyn» — degen sóz, tolyqtay

айтканда «1-ши сати сот шешиминин кышинде калатынына гарантия беремин, апеллясия алкасы оны кышинде калдырады» -деген соуз. Осидан кейин Гаухар апайды «деловой емес» деп кор, рети келсе, колында сыикырлы тайакшасы бардай прокурор мужчин судиянды да шырк айналдырып джибереди.

Осы — это битип, прокурординг да апеллясиалик алкага шагым беретин мерзими óтип, сот шешими кышине энди. Гаухар apaydyng aitqany dәl kelip, nege ekenin bilmeymin prokuror shaghymdanghan joq. Mening biletinim, это прокуратуранынг пайдасына шешилуй керек-ти. Biraq, mening anyq biletinim istin zangha say sheshilmegeni. Ондайда Гаухар апай аитпакши «kрким де тесик тамак бар» -деп, ózimdi júbatqansimyn. Biraq, sot pen prokurorlardyng mening kónil tórimde túratyn obrazdarynyng birte-birte kómeskilenip, abyroylaryn joghaltqan adamday bolyp, qadiri ketip bara jatqanyna kýiinemin.Áriyne kimning paydasyna sheshilse de, mening sharuam shamaly, biraq, keyde ishimdi qara mysyq tyrnalap jatqanday bolatyny nesi?

Осы, сын биткэн, адвокат бастигым «ózine әdemi sumka alarsyn» -деп, бэс myng tengeni qolyma ústata saldy. Алар алмасымды билмей турып калдым. Оган конил аудитарган Гаухар апай джок, сумкасын алып, «йиге кеттим» -деп шыгып йыре берди. Kóldenen kelgen oljamdy shesheme alyp kelip:

— Мама, ótkendegi aqsha bolmay ala almay jýrgen dәrinizdi alynyz-dep edim, анам:

— Jalaqyndy әkelgenine bir júma bolghan joq, búl ne qylghan aqsha? -Dep, sheshem qolyna salghan qyzyl bes myng tengelik alaqanyn kýidirip bara jatqanday ýrpie qaraghan.

— Мама, búl jaqsy júmysym ýshin berilgen syilyq — дедим, бетине тура карамауга тырысып. Анам кымбат дәрисин алатын болганына ма, кызынынг «премия» алганына ма qatty quandy. Мужчины birneshe kýn denem del-sal bolyp, auyryp mazasyzdanyp jýrdim, tipti qay jerim auyratynyn da bilmeymin. Бир kýmәndi iske ózimning de qatysym bary, әsirese ótirikti shynday qylyp, sotta jauap bergen adamdardyng jauaptaryn búrmalap, jazghan hattamalarym týnde týsime kirip shoshyzder deyang.Ómir paraqtarynyng onsha taza emes betterine kezikkendeymin.

«Адам ýsh kýnnen keyin kórge de ýirenedi» -демейди мне, не бир qúityrqylyqtargha men de ýirene bastadym. Adamnyng Jaman nәrselerge eti óle bastaghany qiyn eken, biraq, onyng jaghymdy jaqtary da barma dep qaldym. Men eshkimning nәrsesin úrlaghan joqpyn ghoy deymin, ózi kelgen aqsha. Ол акша кельмес мужчин де анамды кванты алмайтын эдим, ол кымбат дәрисин ала алмайтын эди. Мужчины анамды qalay bolsa da qualqym keledi, ri ol alghysy kelgen dәrilerin alsa deymin.Sol sebepti keyde ishimnen bas kóteretin ekinshi

Акеркенинг ойларын басып тастауга úmtylamyn.

Búryn sottarda aq-qara anyqtalyp, dildik jenedi, ótirik órge baspay qalady, shyndyq jarqyrap shyghady, tek әdil, adal adam ghana sot bolyp júmys isteydi emdi oilas. Biraq, ключ-kezde adamyna qaray zandardyng Бетин basyp qashyp ketetinine, shyndyqtyng shyryldap, aqiqattyng ashylmay qalatynyna, ashylghan aqiqattyng kómilgen óliktey qayta jabylatynyna, ствовавших sheshilui advokattyng Zandy qatty biletin bilimdiligine Emes, onyng basqasha iskerligine baylanysty ekenine Kozim Jete bastady.Sotta jeniske ie boluyn qaralatyn isterding zandy, zansyzdyghyna baylanysty emes, basqa da kóp faktorlargha tәueldi eken. Bylaysha aitqanda әrkimning óz shyndyghy, zang turaly óz týsinikteri bar. Бирде апайымнынг бир клиентке «сотпен мәселени óзинг шеш, мужчины барынша куйаттарин дуристаймин, сотпен соилеспесенг болмайды» -дегенин эстигенмин. Иси тур, занг уз джагындагы адамнынг джоли болмай, керисише зансыздиктын, ótirikshi, занди белден баскан адамдардынг джоли болып кетеди экен. Áriyne, ol jaghdaylar sol proseske qatysushy advokat, prokuror, sudiyalardyng is-reketi, kómegimen jýzege asady.

Bir kýni Gauhar apaydyng ýiine tughan kýnimen eki ýsh-dos әielderi qúttyqtap keldi. Men qonaq kýtisip, tamaqtaryn, shәiin kezegimen aparyp, artyq ydystaryn jinap jýrmin. Тындамайын десенг де, sózderine eriksiz ku boldym. Ortalaryndaghy bir sózshen, әdemishe kelgen әiel sóz arasynda:

— Qúrmetti qyz-kelinshekter, býgin kileng boydaqtar otyryp qalyppyz, alda meyram joq demey, mynau kýzding әdemi «barhatnyy sezonyn» shygharyp salmaymyz ba, jigittermen jinalayyúriq ta-de-demey

— Mende qazir poklonnik joq, bara almaymyn deui múng eken, бар apayymmen syilastyghy, Kýlәsh degen advokat:

— Э, Гаухар ótirik aitpasanshy, ana sudiya mahabbatyng she, sony kel — dep, taq ete týsti.Men ystyq shәy әkeluge kettim de, ngimening nemen ayaqtalghanyn estimedim. Гаухар apayymnyng ótkendegi sudiyanyng sýiiktisi ekenine sene bastadym. Бирак, араларинда бир сезим бар адамдарга úксамайтын сэкилди. Bir kýni mening kýdigimdi tekseretin oqigha boldy.

Гаухар апайдынг киши баласы аяк астюн qatty syrqattanyp auruhanagha týsip qaldy. Jenil-jelpi isterge senim hatpen ózim qatynasyp apayymnyng basshylyghymen júmystardy istep jattym. Apayymnyng senimin aqtaghan son, maghan tolyqtay senetin boldy ma, lde basqasha sharasy bolmady ma, qúpiya, kýrdeli júmystaryn da maghan jýktey bastady.Keybir adamdarmen kezdesip, olardan әr týrli qújattar men qarny tolyq konvertter alatyn boldym. Бирейлерж апарып беретин болдым. Арасында апайым, джалакымнан баска «торгха балык тыскен кындери» магхан да иш мын-бес мынг устатип, «мамана дури аларсын» -дейди. Ótkende «alghan sumkang kәne?» — degende, bes myng tengeni mamama ala almay jýrgen drisin alugha bergenimdi aitqanmyn. Júmysqa biraz tóselip qaldym, maqtanghanym emes, apayym da arasynda «týisiging bar qyzsyn, molodes» -dep qoyady.

Бирде апайымды издеп, отыздардагы бир мактаншактау бизнесмен джигит келди.

— Гаухар апайынг кашан шыгхады?

— Бильмеймин, баласы гатты ауырып жатыр.

— Seni sonyng kómekshisi deydi, shyn ba?

— IYә.

— Restorangha tamaq ishuge barayyq.

— Joq rahmet, men bóten adamdarmen eshqayda barmaymyn.

-Неге шошисын, сынок, сендей miдеми кызбен бирге отрып тамактангхым келеди, онда не тúрган не бар, метиска эмессинг быть?

— Júmysynyzdy aita beriniz, ne basqa advokattargha barynyz.

— Sen Gauhargha tuyssyng ba?

— Joq, bylay … ne …

— Тысиндим, тысиндим. Отправитель ондайды джасырасындар гой. Eng alghashqy qatysqan сотымда шешеси адвокат, кызы судия, прокурор шешесинин любовнйги экен, онй сонюнан билдим гой, аль мен болсам адвокат та алмагхам, солнечный селый спектакли гойып эди, ли есимнен. Все такие сен метискага ксайсын, бабушка, пробубушкаларынг татарка эмес пе?

Ол менинг ózi aitqanday «симпатичный носийгиме» карап, ózining júmysynan góri mening shyqqan tegime basyn qatyryp otyrghanday bolyp kórindi.

— Gauhardyng balasy qay bolinisada, kýndiz-týni qasynda deymisin, «соткасын» ózgertip jiberipti ghoy?

— Мужчины sizdi bilmegendikten eshtene aita almaymyn.

— Men býgin komandirovkagha ketetin edim, бар Gauharda óte tyghyz júmysym.

— Аты-йонинизди, юмысынызды языныз, апарым беремин.

— Qap myna qyzdyng qyrsyghyn-ay, Men apayynnyng tuysqanynday bolyp ketkenmin, ol mening bes isime qatysqan, bәrin jengenbiz.

— Соттагы исиниз тыгыз болса, баска адвокаттарга бармайсыз ба — деп, терезеге шукшийп, одан тобеге карадым.Apayymnyng tapsyrmasy solay, bireuler ótirik aityp, bireulerding atynan әdeyi kelui mýmkin выродок, ОТ múqiyat boludy eskertken, resmy jauap бер, jelimdey jabysatyndar bolady, olardy jaqyndatpa, анг birinshi беты-әlpetindi biylep Yiren, basqa Журт пе quanyp túrghanyndy, п renjip túrghanyndy bilmeytin болсын degen, sonyng aitqandaryn oryndap túrghanym. Бизнесмен джигит айналагха бир карап алып, басын магхан джакындатип, мужчины отыган столдынг джартысын денсимен джауып, сыбырлай сойеди.

— Эй, карындас, сен шынымен сенбей отыганнан саумысын, мужчины шынымен сенинг адвокат апайынмен туйскандай болып кеткен адаммин., соттарынды койшы, оларды неше мәрте сатип алып, неше мәрте кайтып сатип джибере аламин. Olardyng 70-80 payyzy saudagerler ghoy. Men búryn bylay kelmeytinmin, apayyna mashina jibertip, kafe-restorandarda sóilesetinbiz. Соткасы яуап бермейди, ýiin bilmeymin. Маган проблемамды тез «уладити» этип беретин адам керек, нежный катысуйм керек эди, согхан кетип барамын, ертерек бармасам болмайды.

— Агай, мен эштене аита алмаймын, шахта кагаз, шахта калам. Júmysynyz бен аты-jóninizdi jazsanyz aparym beremin.

Menen eshtene shyqpaytynyn bilgendey, ol men bergen qaghazgha soydaqtatyp asyghys bir nәrseler jazdy da, qaltasynan dollarlar alyp, jazghan qaghazymen aldymda túrghan Qylmystalyúnd maghandekske. Men bireu bayqap qoyghan joq pa dep, ainalama kóz saldym. Алис бурышта отырган адвокатка эки адам эки джагхынан даурыгып бир нәрселерди тысиндирип джатыр экен, бизде жумысы джок. Jalpy advokattar tanertengilikte jinalyp, sodan keyin r qaysysy halqy tyghyz ornalasqan ýlken qalanyng әr jerinde ornalasqan sottargha kete bastaydy.Qaghazdaryn ýilerinde jazyp, sottaryna qatysyp jýrse boldy, olar eshkimge esep bere bermeydi, soty joq bolsa da tanertennen keshke deyin otyratyndary joq. Tek kezekshi bolatyn kýnderi tolyq otyrsa boldy. Онда да адвокаттарга кездейсок издеп келип тап болатындар некен-сайак. Олар адвокаттардынг аты-йонин айтып издейди. Olardy advokattarmen istes bolghan, yaghni, búryn sotqa isi týsken tuystary, kórshileri, dostary taghy basqalary jiberip jatady. Arasynda keybir advokattardyng ózderine túraqty týrde keletin kliyentteri de bar.

— Qaryndas, jýr, apayyna mashinamen aparayyn.

— Сизбен эшкайда бармаймин дедим гой.

— Endeshe mynany býgin apayyna aparyp ber, srochno de. Bayqauymsha biznesmen aghaydyng dausy ashuly da, qatqyl, birtýrli әmirli estildi. Maghan apayymnyng qalta telefonynyng nomerin bermedi-dep ashulanghany bolsa kerek.

— Býgin bolmasa bir kýni birge tamaqtanarmyz, sau bol.

Ол кетип бара джатып магхан тагы бир бастан айак карап шикты. Арасында кагаз бен долларлар салингхан сол кодексти ústasam shaghyp alatynday bolsa da, sumkama salyp alyp, dәrethanagha kirip, kabinanyng esigin qúlyptap, бизнесмены jigiting jazghanyn oqydym.Эгер шынымен srochno bolsa, júmys ayaghyn kýtpey qazir baruym kerek. «Is qadaghalau alqasynda qaralady. Докладчик Тюнирбергенов, Рахат ЖС-инимдики. Mynau gonorardyng jartysy, Калганы — укушенный сын. Orderge bólek tólenedi »Sózimde túratyn jigit ekenimdi bilesiz ghoy. Ининиз Эсен ». Арасындагы долларларды да санап шыктым, тура алты мынг экен. Kabiynetime kirmesten balalar auruhanasyna, apayyma tarttym.

Бизнесмены джигитинг джазганын окыган Гаухар апайым, тез-тез бир нәрселерди джазды да мынг долларды алып калып, калган акша мен запискасын алдында окып отырган әдебы китабынынг арасыпий айпакшат, тэз-тез бир нәрселерди деп, мени каладагы Н ауданындагы судия Углихановка джиберди.Qalay kirip, ne aitu kerektigin múqiyattap týsindirdi. Мужчины Gauhar apayymdy sol sudiyanyng kónildesi dep birneshe ret estigenimdi esime aldym. Meyli, kýieui joq qoy, kónildesi bolsa bola bersin, maghan kelip keteri joq dep qoyumi, osy júrttyng bireude ne sharuasy bar eken? Apayymnyng zapiskasyn oqyghym keldi, ol eshqanday konvertke salynbaghan, «meni oqyghyng kelse, oqy» dep túrghanday. Áriyne, bireuding jazghanyn oqu jaqsy emes ekenin bilemin, типти úyat nәrse. Бирак, ишимнен тил каткан экинши бир Акерке: «Одан эшкимге зиян кельмейди, мымкин саган пайдасы тийер, бул да тоджирийбе дзинаудынг бир тыри гой» -деп тургандай.Zapiskanyng maghynasyn jatqa biluim kerek sekildi, mysaly joghaltyp alsam qaytemin, sonda ne aityp baramyn? Zapiskanyng býkteuin ashyp oqysam, bar bolghany: «Надзор, аванс, Рахат» -degen ýsh-aq auyz sóz jazylghan eken.

Миссис Марпл мужчины Шерлок Холмс туралы коп окып эдим, бирдэн «расшифровка» ясадым. Is qadaghalau alqasynda qaralady. «Рахат» ИШС-нинг пайдасына шешилу керек. 5000 долларов джартысы, тагы осинша акша берилили.

Meni kórgen sudiya:

-A-a-a, kele ghoy, Gauhardyng sinlisising be? Джана ол хабарласкан сын, есик алдындагы кезекшиге айтып койганмын — деди судия.Гаухар апай хабарласып, гуджаттар Акеледи — депти, менинг джумысым дженилдеди. Esik jaqqa bireu kirip keledi me dep, qauiptene kóz saldym da, ýn-týnsiz kitapty úsyndym.

— Qoryqpa bere ber, bәri obedke ketken-dedi, sol eki arada kitapty qayda sýngitkenin bayqamay qaldym, әiteuir qolynda joq, belbeuine qystyrghan sekildi, sebebi kostum kiyip alypty. Шыгып бара джатыр эдим, ол «Мен объедке кетип барамын, аялдама алыстау гой, оган дейин ала кетейин» — деди. Sudiya aghamyzdyn әlde kónil kýii jaqsy ma, lde qara terge týsip túrghan meni ayady ma, lde basqa sebebi bar ma, ol arasyn aiyra almadym, meninshe sudiya búlay jasamau kerek edi.Айялдамага дейин әjeptәuir jer, барсам барып калайын деп ойладым. Sudiyanyng әppaq súlu djiypine otyrghanda ol birden:

— Balasy qatty auyryp, Gauhargha qiyn bolghan eken — dedi, su jana

kóligin tasbaqasha aidap kele jatqan sudiya ýlken jolgha týse berip.

— IY, kýndiz-týni balasynyng qasynda, jalghyz ózine qiyn boldy.

— Jalghyzy qalay, ana sportsmenge kýieuge tiyip alghan joq pa?

— Кандайские спортсмены?

— Mәlikti aitam.

Ókinishke oray, mashina ayaldamagha toqtap, men rahmetimdi aityp týsip kettim.

Mәlik degen jigitti keyde apayymnyng ýiinen kóremin, keyde Gauhardy júmystan mashinasymen alyp ketetin. Апай оны «туйскан иним» дейтин. Biraq, týsiniksizi keyde «Mәke» dep, erkeley ýn qatatyn. Songhy kezde ol kórinbey ketti. Osy oqighadan keyin мениц Advokat apayymnyng eshqanday sottyng sýiiktisi bolmaghanyn, Olar Тек RETI kelgende, ара-Туру Бирге «Biznes» jasaytynyn týsindim.Al apayymnyng naghyz sýiiktisi Тир-týsi мужчин дене-poshymy kelisken Mәlik ekenin úqtym.Apayymnyng songhy kezde kónil-qoshy joq, onyng syry Mәlikte eken, al, balasynyng auyrghany qosymsha jýk bolghan. Сонда да бир сыр бермейтин. Ol kisining aiqaylaghanyn, jylaghanyn, ne qatty quanyp qanday da бир emosiyagha berilgenin kórgen emespin. Гаухар apaydyng boyynda мужчин qúrmet tútatyn ýlken bir qasiyeti-eki balasy ýshin jany shyghatyn. Аз кем uaqyty bolsa, balalarymen ainalysatyn. Балаларына ойншыгтардын, кийимдердин, тамактардынг неше тырин алатын. Mening biletinim ol balalardyng әkesi de, sheshesi de, atasy da, jesi de ózi edi.Ol kisimen bir jyl birge jýrip túrghanda ol turaly óz auzynan ol kisi qay jaqtan, kýieui kim bolghan, ata-anasy bar ma taghy basqa jeke basy turaly bir mәlimet bilgen emespin, maghan sol júmbaq әiel kýieui.

Mening Gauhar apaydyng qasynda jýrip ótkizgen kýnderim, maghan kóp nәrsege birneshe kózqarasta qaraudy ýiretti. Ар nәrsenin eki jaghy bar sekildi, aq jәne qara. Кара джагын адамдар кин сайн корип, кездесип, оларга араласып йирсе де ол турлы аитпауга тырысады. Кореди, элейди, reketter jasaydy, biraq, aitpaydy.Айтпаганы óz aldyna jasyrady. Аз uaqytta keybir advokattar men sudiyalardyng aitatyndary men jasaytyndarynyng ara qashyqtyghy jer men kóktey ekenine kózim jetti. Mening oqyp jýrgen kezdegi olar turaly týsinigim men ómirde kórip jýrgenim týk qabyspaydy. Sottardyng jәbirlenushini аяп, исти зангха сае карап, dil sheshim shygharady degen týsinigim shashylyp qaldy. Адил шешимнинг барлыгы занды бола бермейди экен. Ásirese, bir tepkeni dәleldenbese de, qylmyskerding ayaghyn kógertip qoydy dep, ýlgili polisiya qyzmetkerine bes jyl týrme bergen men adamdy qorlap óltirgeni ýshin daylmyskerger de jgentyr de jgenyl

Соттар азаматтык истер бойынша шешим, кылмыстик истер бойынша ýким шигаргханда оларда тек бир гана мыдде болады экен. Ol shygharghan sheshimderi men ýkimderining kýshin kelesi satydaghy sottar joymasa boldy. Ádil ne dil emestigi manyzdy emes. Sebebi, kýshin joymaghan sot sheshimi әdil emestigi óz aldyna jýz jerden zansyz bolsa da kýshin joymaghandyqtan zandy bolyp sanalady. Al onyng kýshin jong ýshin kóptegen kedergiler bar. Биринши сот сатисында истердинг каралу уакиты ий бир аида, инеки аида каралып битуй керек болса, оларды tр тырли, онинг ишинде ótirik, yaghni, qoldan jasalghan sebeptermen 5-6 aighaady da sozughaady da so.Соттар uaqtyly taghayyndaydy, бир prosesinde jauapker, bir prosesinde talapker, iә advokattary, iә kuәlar kelmeydi. Auyryp qalady, basqa isi boyynsha jaryssóz eken deydi, ne bolmasa iske ýnemi qatysyp jýrgen prokuror kelmey, basqa prokuror qatysyp, ispen tanysugha uaqyt súraydy. Sóitip isting qaraluynyng sozbalangha salynghanyna eshkim kinәli bolmaydy. Sandalyp jýrgen talapker ma, jauapker me, sharshap ketedi, júmysynan qalyp jatady, kelip-ketui bar, англ. Sonynda sharshap qoldy bir silteydi. Zangha degen qúrmeti joyylady, sotqa degen senimi selkeu tartyp, qoghamgha, biylik oryndaryna degen renishi artady.Eng basty qorqynyshtysy osynday ssenariylerding key kezderde sottyng da qolymen jasalatyny.

IYә, воскресенье kezderde mening Gauhar apayymnyng iskerligi men til tapqyshtyghy kerek-aq. Эки бирдей исти, Гаухар апайым ózining mýddesine qaray, qajet etse bir aigha jetkizbey bitire alady da, qajet etpese, 5-6 aigha deyin soza alady. Men búl jerde advokattardyng da neshe týri bolatynyn, olardyng sotqa qatysu is-reketterining de r týrli bolatynyn ghana emes, sottar men prokurorlardyng is-reketterining jamandy-jaqaqyrie nesh.

Бир jaghynan búnday jaghdaylardyn kólenkeli jaqtarynyng ИСИ kezdesetinin jәne olardy jaqynnan bilgenime ókinsem, ekinshi jaghynan qoghamymyzdaghy oryn Алып jatqan jaysyz jaghdaylarmen kólenkeli isterden qashyp, basqa planetagha ketip Qala almaytynym belgili. Tek olardy tudyratyn sebep-saldarlardy joyyp, iske asyratyndarmen kýresu ýshin erterek bilgende jaqsy .. Al kýresu ýshin olardyng jay –japsary, quystaryn, bólikteri men tetikterin eilgen.

Kóp keshikpey, mening de stajirovka mezgilim bitip, advokattar kollegiyasynyng mýshesi bolyp júmysymdy bastaghanmen, búrynghy synyptas jigitim Jandosqa túrmysqa shyghyp kettimy garaghandyg.Gauhar apaygha bergen uәdemdi oryndap, aramyzdaghy nәrseler turaly eshkimge tis jarghan emespin, tek kýndeligimnen basqa. Гаухар апай мужчины кетерде qimastyqpen qoshtasqan, мужчины де онинг касында болган бир жыл ишинде бираз ómir mektebinen ótken sekildimin.

Р. Камидуллакызы

Abai.kz

Канат Исаев. Jyrlap aqqan Aqsuym jylap aqty …

«Бирейдинг кисиси ульсе, каралы-ол»

АБАЙ

«Бирейдинг кисиси ульсе, каралы-ол»

АБАЙ

Гызылагашты су басты дегендэ орнымда отыра алмадым.Kónilimning astan-kesteni shyqty. Элден habarlasqan dostarym kindik kesip, kir qonymyzdy jughan júrtty alapat tasqyn alghanyn aityp ах úrdy. Бар júmysty jiyp tastap, jolgha shyqtym. Týngi jol әdettegisinen de úzara týsken. Ыкилымнан джылки багхип, джиирик баптаган шабандоз эль шынимен су астында калган ба? «Samauyrynan su aqty dese, Samarqandy su basty» -дэйтин минезимиз бар эди.Мымкин ауыл аман шыгар деген имит оты пилте шамынынг джарыгындай джалпылдайды. Jamandyqqa kónil qúrghyr sengisi kelmeydi.Алайда, табигхатынан шыдамды, тозгиш ауыл халкы танау канаса тюбе деп, ют болгханнынг озинде «мал садака, джан олья» — деп сабырлык билдиретин. Búl jolghy apattyng bolghany shynymen de ras-au. Qazaq: «qarys jerde qaza bar», — dep beker aitpasa kerek.Auyldan qarys jerde túrghan su bógetining ajal otyna ainalghany ma? Qaza demekshi, tura osydan eki jyl búryn auylgha synyptas dosym Erikting jas sýiegine topyraq salugha baryp edim. Sol songhy sapar eske týsti. Qúlyn kýnde kisinesip birge ósken dosty jer-ana qúshaghyna tapsyrghanda auyl aqsaqaldarynyng biri qúran oqyp bolyp, bylay degen edi: «Qalagha attanghan bozdaghymyz tasappgayal opa tasappgamy.Baqytqa bólenetin jiyrma alty-aq jasynda aqymgha orandy.Auyldan bereke ketpese, auyl qarttar ýiine ainalyp, jastarymyz kezbe atanbas edi.Zaman-ay! -Dedi de, kózindeastygiómaldary. Jasyndary. Жылдан-джылгха бизге джакындап келеди, »- деп ауыр кырсинген … Ал енди бикил ауыл ólikke tolyp, ýsh myngha juyq túrghyny bar eldi meken qalyng qorymgha ainaldy deydi deydi telengastau jyyТопырак салип, куран окырсын. Ólgenge salauat aityp, tirisine Alladan ghúmyr tilersin.Al tútas bir auyldan aiyrylghan song onyng qazasyn kóruden artyq qayghy bar ma eken? Oshaghy ottan týspegen, meymandos shanyraqtardyng qirandysyn kórgenshe qu qúday kózdi nege almaydy dep, óksiysin. Taldyqorghangha bógelmey Qyzylaghashqa jetkenshe ishim ólip, syrtym ghana sau qaldy. Тан бозарып atqanda, ауылдынг шетине әiteuir iliktim. Taudan aqqan su býkil auyldy shynymen shayyp ketipti. Qalyng qorymnyng ishine týskendeymin.Абая айтпакшы:

«Эм таба алмай,

От-джалындай

Толды кайгы кёудэге. »

Auylgha qútqarushylar, әskerler men ishki ister qyzmetkerleri júmyldyrylghan. Itpen ólik izdep jýrgen kinologtar.lip jatqan mal. Тамырымен чопарылып сулаган агаштар. Aman qaldy degen ýilerding ózi qorqynyshty.

Tanghy saghat jetiden asqanda ýiindilerding arasynan ýishik jasap alghan júrt syrtqa shyghyp, óz auyldastaryn izdeuge kiristi.Kózime eng birinshi bolyp kórshim Tólepbergen agha ilikti.Кайран аулдынг джаны таза азаматтары-ай! Baspanasy men malynan airylyp ózekteri óksikke tolyp otyrsa da mening qalymdy súrap, qalagha qonys audarghan auyldastarymyzdyng jayyn bilip jatyr. Amandyqtan keyin kórshim bolghan jaytty bayanday bastady. «Búl súmdyqtyng bolaryn auyl bilgendey osydan eki jyl búryn qúdaydyng zaryn qylghan.Audandaghy eng kólemdi bóget osy« Qyzylaghash su bógeti ».Biz el bolyp oblys әkimine hat jazghanbyz. Su bógetin jekemenshik qoldan alyp, ýkimetke beru kerek dep. Амал не, бастамашыл топти аудан, ауыл басхилари арызкой атандырып, аль Талдыкоргандаги торелеримиз халык созин пискырып та караган джок.Мына bóget iyesi qara kýzden bastap, sudy jibermey qoydy ghoy. Kóktemde satargha suym kóp bolady dep.Sol kezde de aqsaqaldar eskertken bolatyn, kenes kezinde salynghan bógetting shydas bermeytinin. Alayda, kókeyin aqsha tesken bógetting iyesi Bekiyev qúlaq asqan joq. Qanshama el sumen ketti. Qayta mening otbasymdy inim der uaqytynda mәshinesimen kelip qalagha jetkizip tastady ».

Jergilikti biylikting aituynsha, bógette bolghan su kólemi 42 млн. Грн. кубты qúraydy. Búl degeniniz 42 млн.tonna su degen sóz. Bar-joghy jarty saghatta búnday su 465 baspanany aghyzyp ketken.Týske juyq auylgha oblys әkimining birinshi orynbasary Battalov myrza keldi. Sheneunikting sózine qaraghanda, qaza bolghandar sany 31 adam eken (13-nauryz kýngi mәlimet). Búny estigen halyq japa tarmaghay shulap ketti. «Ótirik. Óz auylymyzda qansha janbasy bar ekeninin bilmey bizdi jyn úryp pa? Каза болгандар саны 140 адам дейди ». Талдыкорганнан кельген ókil kómektin, barlyq jaghdaydyng jasalatynyn aityp jatty.Alayda, shaldar jaghy «E, tas týsken jerine auyr ghoy» dep, bar auyrtpalyqty elding kóteretinin aldyn ala bilip túrdy. Battalov myrza qansha jyly sóz aitqanymen kónili jaylanghan júrtty kórmedik. Jaghdaydy Ýkimet basshysy ózi tikeley qadaghalap otyr degeni múng edi, halyq odan beter ashugha mindi. Коп ишинде шайдай алмай альга шиккан Кантай апа: «Ия, келди Мусимов. Keshe keshqúrym seruenge shyqqan jigittey, múrtyn shiratyp.Qazaq kesh batqanda kónil aitushy ma edi. Халыктынг барлыгы бирдей кездесе алмады.Keluinen, ketui tez boldy. Búl jerde aman qalghan ýy joq. Elder Berisi Kóltaban, Taldyqorghangha bezip ketken. Мына irgedegi ýshinshi bólimshe «Aqtoghan» júrty ózennen beri óte almay Jansýgirge (Aqsu audanynyng ortalyghy Iliyas Jansýgirov kentin aitady. -Q.IY.) alaqan jayyp otyr. Ol jaqta eki kóshe qiraghan deydi. Аллага шыкир, адам шыгыны жок экен. В izin salghan bireuing joq. Mәsimovtyng Taldyqorghangha aman-esen jetken halyqpen kezdeskenin de bilemiz.Qazaqshagha kelgende qaqalatyn Kәrim әkәning sózin Ýmbetov audaryp beripti.»Осылайша, ашынган халык уз наразылыгын айтып джатты. Ызалы топтынг ишинен шыгып, балалыгым мужчины жастык шагым ótken ауылымнынг кошелерин аралап кеттим. Джанарым джаска тиди. Кеше гана мына «Джастар» кошесинде гитарамен salн салуши эдик. Сонда ýlkender jaghy: «итти шулатпай, джатындар!» — дейтин. Auyl kluby ornalasqan búl kóshe bozbala men boyjetkenderding kýlkisine toly edi. Balausa armandar, ýlken múrattar jayly ngimeler aitylatyn. Mektepti ayaqtaghan jyldyng songhy kókteminde búl kóshede kóp qydyrghanbyz.Songhy qonyrau bolghan kýnning keshinde klubtaghy by keshinen shyghyp, osy kóshede kóshe әnderin tangha deyin aityp, alqynghan armandarymyzdy ortagha salyp edik.Sportqa ýiir Erkebek penqsyqanty pedagogikat. «Асан агхайдай дене шыныктырудан сабак беремиз.Тек могалим Гана эмес бапкер боламыз. Álemnin, olimpiyadanyng chempiondaryn dayarlaymyz »dese, bizden bir jas kishi bolsada birge jýrip qatarymyzday bolyp ketken Talghat jana oqu jylynan bastap mektepke jalghyz baratynyn aityp alyp kózine jasine.Сол кезде Сункар: «Калида апай тык сабак окымайсын, мына тыринмен мектеп битиргесин мал багхасынг деуши эди. Qazir mal týgil sovhoz atymen joq. Maghan da testke dayyndalugha tura keldi dep »bәrimizdi kýldirip edi. «Sender búzyqsyndar» — dep ýnemi bizge renjip jýretin tәrtipti Gýlim qyz sol týni bizben birge tandy atyrghan. Kesh batsa aulasynan alty qadam alys shyqpaytyn Gýlim sol týni erekshe súlu boldy. Tanaday túnyq kózi móldirep, bozbala bitkendi baurap alatyn. Sabaghyn da óte jaqsy oqityn. Bastauysh synypta múghalip joqta, bizge sabaq ta berip ketushi edi.Bәrimiz kezek-kezegimen ghashyq bolatynbyz. Sol Gýlim qyz býgin aramyzda joq. Balasyn bauyryna basyp ajal jastyghyna jantayypty.Gýlim osydan 2-3 kýn búryn kishkentay 4 jasar qyzymen tórkindep kelgen eken. Áke-sheshesin бир kýn bolsa da ýy sharuasynan dem altpaq bolyp qalagha jiberipti. Sol kýni bóget búzylghan. Алансыз ойнап отырган кызды су терезе аркылы сыртка джулип бара жатканда шыркыраган Гымлим баласын бауырына басып ýlgeripti. Алайда, qabyrghalar qúlap ýy astynda ana men bala qalyp qoyghan…

Osylaysha, ótken ketkendi eske alyp mektepke tayau kelip qalghanda tura aldymnan kemmen birge júmys istegen Aytqúrman agha shygha keldi. Qyzy Lәzzatpen birge oqyghanbyz. Júbayy ekeui birden tanydy. Айткурман ага колын танып алыпты. Колына не болганын сурап эдим, «э, кемпир экеуимизди гудай сактап калды» деп барып, нгимесин бастады. «11 nauryz kýni auyl ishinde su bógeti búzylady degen әngime guley bastady. Мына коршим Дюлет Эстибаев кимнинг оринбасары. Соган бирден джагдайдынг анйк-ганыгын билмек болып телефон шалдым.Dәulet qúrdas el ishinde estigen sózimdi joqqa shyghardy. Бәрин тынышталтып ятырмыз. Ákim Eset qasyna jigitterdi alyp, bógetke jýrip ketken.Uayymdamay ýide jata berinder-dedi.Maldy jayghap kempir ekeuimiz jatyp qaldyq. Týngi на ekiden asa ýige su kire bastady. Bastapqyda jauyn jauyp, ýige janbyr suy kire bastaghan eken dep topshylaghanbyz.Sóitsek, bóget búzylypty. Esikti asha almadyq. Iding иши сугха толып кетти. Keudemizge deyin су astynda ýsh saghat túrdyq. Терезени ашпак болдым. Кызде тас кылып шегелеп тастаганым кандай жаксы болган терезени ашсам, әиелим экеуимизди арындап келген су агызып кетеди экен.Бир кабатын синдырдым колмен. Соль кезде мына саусактарымды джаралап алдым. Terezening jaqtauyna shyghyp alyp, qolymyzben ýiding tóbesinen ústandyq. Qayta bizding ýy auyldyng eng shetki kóshesinde ornalasqan sodan janymyz qaldy. Úsaq maldy aitpaghanda, on bes bas iri qara ketti.Jan olja dep otyrghan jay.Tang ata su basyldy. Qalshyldap kóshege shyqtyq. Aldymyzda jol saqshylary shyghyp, kómek berdi. Казир билип отырмыз әким бул апаттынг боларын осыдан эки кын бурын билген экен. Ауылдынг ким-каралары, тухан-туйстарын кауипсиз йерге коширип тастаган.Al, óz auyldastarynyng ómirine arasha týspey, ajal auyzyna shimirkpey tastap ketken.Bir omyrtqanyng júlynynday el edik, bilmeymin auyldan da adamdyq degen úghym alshaqtaghan? .. »

Búl әngimeni estigende ózegim odan әrmen órtene bastady.Bir Aytqúrma aghanyng sózi emes, tildese qalghan júrttyng bәri әkimning opasyzdyghyn, jauyzdyghyn aityp tistendi. Альде биройлер «qazaqtyng jauy qazaq» degende ashugha minushi edik. Búl auyr aitylghan sózding sonda shyndyq bolghany ma? Bar qazaqty bir qazaqtay sýie almaghanymyz ba? «Aghayyn ókpege qisa da, ólimge qimaydy» deushi edi bayaghylar.Тугхан ауылин кабирстангха айналдырган әкимге кесилер джаза энди ауыр болуга тийис. Алла амандык, берсе ориндаги, оналар, джер-ананынг омирауин, эмген эль-тырегелер. Ауызды берген Алла аш калдырмас. Жылдар жылжыр, кулаган ауыл айактанар. Al bauyrdyng ornyn, sby men ana, jar men júbaydyng ólimin kim toltyrar? Sumen aghyp ketken jýzdegen jandy kim qaytarar? Halyqtyng jartysy apattyng aldyn bile túra, ózgelerge eskertpegenin qalay týsinuge bolady? Ян жарасын ким джазар?

**** **** ****

Jýrekting jasyn aghyzyp, jolgha shyqtym.Aghayynmen qoshtasyp әli de keletinimdi aityp jatyrmyn.Sol sәtte taghy bir jaysyz habar jetti. Эгинсуды су басып, темир жол истен шыккан. Qyzylaghashtyn kópiri qúlap Almaty -Óskemen tas joly jabylsa, endi Óskemenge aparatyn temir jol da orta jolda ýzilipti Audannyng biraz jerin atpen sharlap qaytqan jigitter Qapaldyng qyztealsueknda ortasyknda. Qúdaygha shýkir, ólgender joq eken. Alayda, jýrip túru mýmkin emes, qargha adym jer múng bolghan. Jaysyz habargha el auyr kýrsindi.Бир Кызылагаш эмес, апат аудитангха келипти. «Жырлап аккан Илекеннинг (bizding elde jyr Qúlageri Iliyas Jansýgirovtyng aty-jónin qysqasha qayyryp Ilekeng deydi. — Q.IY.) Aqsu erte kóktemnen jylap aqty-au»-audep qozghalghan kólik Almatygha bet týzedi. Qangha boyalghan Qyzylaghash kóz aldymnan alystap barady. Аль-джанарымнан ага бастаган джас óleng joldaryna ainaldy.

Qan jútyp kelemin

Кызыл емес, Кара-Кан.

Бауыр кетти, бала кетти арадан.

Кос алдымда Йермен Ексен Ауылым,

Qos janarym shyghyp ketken sharadan.

Qan jútyp kelemin

Кызыл емес, Каракан,

Сыздап жатыр джан-жырегим жарадан.

Анасынан айырылып жилайды,

Dýniyege jana kelgen sharanam …

Qan jútyp kelemin

Кызыл емес, Каракан

Ákimderim basyn oilap qara qan

Жырлап аккан Аксуймды жылатып,

Гызылагаш джойлдын-ау картадан.

Qan jútyp kelemin

Кызыл емес, Каракан,

Shemende bolghan sherdi qalay tarqatam.

Уйгымды кадаганмэнь гайтадан,

Baqy bolghan eldi qalay qaytaram? …

Qan jútyp kelemin

Кызыл емес, Каракан,

Han kótergen halyq edik qaradan.

Tóremizden tizgin ketken zamanda,

Jalghyz kómek jaratushy Alladan! ..

р.S. Elimiz tәuelsizdik alghaly beri qaraly kýndi birde-bir ret jaryalamaghan. Barlyghyn jipke tizip ne qylamyz. Shymkentte VICh-ten 100-den asa sәby kóz júmghanda tól perzentterin joqtamaghan biylik búl joly da Arqanyng tósinen Qyzylaghashtaghy qaraly jandargha kónil bildirdi …

Джанар ELDOSQYZY. А-а-а-йкай

Ómiri aiqay estimedim dey alasyz ba? Немецкий бир де бир рет aiqaylamaghanynyzdy aityp sendirip kórinizshi.Meni emes, ózinizdi. Biz bәrimiz aldynghysyn, songhysyn da talay ret bastan ótkerdik. Blkim adam bolghasyn. Bәlkim tirshilik keship, jer basyp jýrgesin. Sonda aiqay neni ózgertedi? Belgisiz. Biraq bәrimiz arakidik ony, әsirese songhysyn saghynamyz. Кейде эшкимге ашып айта алмайтын, эшким тысине алмайтын ян сырымыздынг туншиккан дыбыстардинг кундагында дыниеге кельгенин калайтын шыгармыз. Áytpese hannyng qúpiyasyn óle-ólgenshe ózimen ala ketuge ant-su iship, janyn aman saqtap qalghan bayghús shashtaraz aidalagha baryp aiqaylar ma edi: «Биздинг хан та-а-аз экен!» деп.Búdan keyin ony óltirse de ókine qoymas-au. Ol armansyz. Демек, айгай омирдинг озинен кымбат кездер болады. Ари ол Адам ойн túnshyqtyrghan Sayyn kýsheye týsetin kórinedi.

Býgingi bizding qogham da aiqaydy ayaqtap bitti. Shartarap shynghyrugha kóshti. Бирейдинг дангазасы, бироудинг джан жарасы, бироудинг сагынышы, бирейдинг сабылысы, бирейдинг зары, бирейдинг жаны бар онда. Shynghyra bergen jahannyng dauysy tipti qarlyghyp qaldy. Alghashqy qauymdyq qúrylysta ang quyp, anyraghan taypanyng dabyly jelik quyp elirgen әpendining esengiregen esirigine ainaldy býginde.

Ómiri aiqay estimedim dey alasyz ba? Немецкий бир де бир рет aiqaylamaghanynyzdy aityp sendirip kórinizshi. Meni emes, ózinizdi. Biz bәrimiz aldynghysyn, songhysyn da talay ret bastan ótkerdik. Blkim adam bolghasyn. Bәlkim tirshilik keship, jer basyp jýrgesin. Sonda aiqay neni ózgertedi? Belgisiz. Biraq bәrimiz arakidik ony, әsirese songhysyn saghynamyz. Кейде эшкимге ашып айта алмайтын, эшким тысине алмайтын ян сырымыздынг туншиккан дыбыстардинг кундагында дыниеге кельгенин калайтын шыгармыз.Áytpese hannyng qúpiyasyn óle-ólgenshe ózimen ala ketuge ant-su iship, janyn aman saqtap qalghan bayghús shashtaraz aidalagha baryp aiqaylar ma edi: «Биздинг хан та-а-аз экен!» деп. Búdan keyin ony óltirse de ókine qoymas-au. Ol armansyz. Демек, айгай омирдинг озинен кымбат кездер болады. Ари ол Адам ойн túnshyqtyrghan Sayyn kýsheye týsetin kórinedi.

Býgingi bizding qogham da aiqaydy ayaqtap bitti. Shartarap shynghyrugha kóshti. Бирейдинг дангазасы, бироудинг джан жарасы, бироудинг сагынышы, бирейдинг сабылысы, бирейдинг зары, бирейдинг жаны бар онда.Shynghyra bergen jahannyng dauysy tipti qarlyghyp qaldy. Alghashqy qauymdyq qúrylysta ang quyp, anyraghan taypanyng dabyly jelik quyp elirgen әpendining esengiregen esirigine ainaldy býginde.

IYә, zer salsaq, aiqaydyng da san týri, бар сан-себеби. Кейде Адам Айкай Салип Джалгыздыгын Джаханнамгха Джибергиси Келеди. Аль topyraq tekti sanalynyng bәri týptep kelgende dara. Mәngilik aldynda jauap beretin de ózi ghana. Tipti adam týgili, Jaratqan da, Jer de, Ay da, Kýn de jalghyz emes pe? Jerding týneretini de sodan shyghar? Kýnning ne sebepti kýiip-pisetini de belgili boldy.Jalghyzdyqty sýietin Aydy júldyzdardyng úgha almaytyny da týsinikti. Бирак эки аяктынынг джан джарасын тануга айкайдынг шамасы джете мне экен?

Adamzat adasqany sonshalyq aiqaydyng endi bir týri ónerge ainaldy. Áytse de ol býgingi «janalyq» emes. Áytpese Abay «Qúr aiqay baqyrghan. Qúlaqqa әn be eken »dep nazalanar ma edi? Biraq búl indet qansha qusa da, elden ketpepti. Сосын Абай «Жарташка бардым кынде айгай салдым» деди. Biraq búl aiqay halyqty qusa da jetpepti

Siz býginde halyqty attandap artynyzdan erte almaysyz.Biraq mәsele kimning qalay aiqaylaytynynda shyghar. Sebebi aiqay iyeleri de r qily emes pe? Олар: гашиктар, бастиктар, сәбийлер, крилер, сагынгандар, багынгандар, тагысын тагылар. «Ayqaylar em aidyng appaq tilinde, jetkizbeysing maghan» дейди бир джангха гашик Гылнур Салыкбай. «Айкай салдым кылдым да бәрин úмыт» дейди хакка гашык Светкалы Нурджан. Kýmәndәnsanyz týrik aqyny Huseyn Nihannyng «Ayqaylar jartasta adam, Haqqa sher aitu ýshin» degenin eske alynyz. Жанынан коркып джалгызын аджал аранина tastaghannyng jartasty jarghan azaly ýninen shoshyp «Ayqay» dep qalam terbegen Тынымбай Нурмагамбетов она? Onyng ózin esty alghandar da býgin sanauly-aq qoy.Aqyn-jazushylar ghana emes, lemde «Ayqay» salyp, tarihta qalghan suretshiler de bar. Муселен, Мунк Эдвардтын «Айкай» (1893, Осло, Últtyq galereya) туйндысы. Ol kýndeliginde: «Dostarymyzben kóshe boylap kele jatqan edik. Kýn batyp barady. Бир sәt aspangha qyp-qyzyl qandy boyaudy shashyp jibergendey kórindi. Janym týrshigip ketti. Табигхаттынг таусылмас айгайын эстигендей болдым »деп жазады. Munk búl kompozisiyanyng birneshe týrin saldy. Сонюнан «алгашкы айгайгха» балаган «Торыгу» да осы санатка киреди.Aqyry kýmәndi keleshekke bastaghan soqpaqtyng qaq ortasynda aspannyng qandy qylyshynan jan saughalaghan, 20-ghasyr boyy adamzat tarihynyng ashy zapyranynan sarghayghan týsininiksiz beynenen. Ári dәl tapty. Содан болар «Айкай» — «затты емес, конилдеги шерди жазындар» дейтин норвегиялык экспрессионист суретши шыгармашылыгынынг шыны. Ари бояу динамики, фигуральные мужчины tabighattyng shynayylyqtan alshaqtamay әdeyi búrmalanuy bayqalatyn, salqynqandylyghy sezim qúiynyna toghytatyn, mysyndy basatyn yry kóp suret talay anyzdardy.Munk ózge ghalamshar iyelerin kóripti-mys. Мунк жынданып кетипти-мыс. Búlay deytini osy taqyrypty qayta-qayta jaza bergen suretshi em alghan song ghana «ayqaylauyn» qoyghan desedi. Демек сонгысы шындыкка джанасатын пикир болганы гой. Бирак несинэ тангалдым, галам кайгысын джудырыгтай йырегин сийдырган адамнинг джинданбауй мымкин быть? Munk kartinasy negizinde 1996 jyly AQSh rejisseri Ues Kreyven qanqúily «Ayqay» filimin týsirdi. «Аман калгыныз келсе, аузынызга абай болыныз» дейди канкулы кылмыскер.Аль Энди aiqaylamay kór. Талай данамен таралганы аздай бюл туйнды типти «Óте коркинышты филим» синды пародия-киноларга да úlasty. Býgingi jastar Munkty bilmese de, jogharyda atalghan eki tuyndymen de jaqsy tanys. Osyndayda azghyndyqtan jeringen beynening keyin azghyndyqtyng jarnamasyna ainalghanyn kórse suretshi qayter eken degen oy keledi eriksiz.

Al siz adamdikinen de qústyng aiqayy qauiptirek bolatynyn bilesiz be? Исип Манделиштам, Уилиям Йейтс синди ири символист акындардынг кыргауыл айкайын неге джыргха qosqany джайлы ойлянбадыныз ба? Shynghyrghany jan shydatpaytyn súlu qústyng atauyn qorqynysh sózimen týbirles qylghan latyndyqtar she? Bәlkim qúiryghyna qarap mastanghan ol súryqsyz ayaghyn kórgende jany týrshigip shoshityn shyghar.Býgingi adamzat órkeniyeti de dәl sol qyrghauylday. Немецкий мандайна джазылган минин мойындамай джасыругха тырыскан гариптей. Joq, bizde ol da joq. Áytpese bәtenkenizben qoghamnyng betine ketpes iz tastap bara jatqanynyzdy oilap janarynyzdy tómen týsirip kórdiniz be? Nemese bizding órkeniyet tilim-tilim bolghan, qansyraghan jalanayaq kýiine bola aiqaylap jýr me eken? Álde altyn basyna, kýmis qúiryghyna qarap, quanyshtan qarqylday ma? Галай ойалайз?

Sóz Sony

IYә, biz shyryldap dýniyege kelemiz, jalghandy jalpaghynan basyp, aiqaylap ghúmyr keshemiz, sonynda ómirden ýnsiz ketemiz.Sondyqtan shyghar qazaqta «ýning óshsin» degen qarghystyng auyr tiyetini.

IYә, biz әli aiqaylap jýrmiz. Biraq ne ýshin jәne qalay aiqaylap jýrmiz? Tórt миллиард jerding ýstindegiler jer astyndaghylardy oyatyp ala ma dep qam jegen Oralhan Bókey de býgin songhylarynyng qatarynda. Al qazir biz 4 миллиарда эмес, 6 миллиардов адамбыз. 6 miiliard aiqaymyz. «50 jyldyng ishinde el jana», мымкин озгерген шыгармыз. Ким биледи? Ne dese de, aq pen qarany ajyratyp, ong men solyn tanyp, saytan kópirding qaq ortasyna jetken adamzattyng artynan bireu aiqaylap jibermese eken dep tileymin kýnde.Размер тельника …

«Абай-акпарат»

Талиб Али Аль-Аттас Английский

Английский

P / n # 96211 — 1Gal / Can Black
Application # Идеально подходит для пандусов, проходов, раздевалок и сборочных площадок.

Max Strength — это высокопрочный продукт, предназначенный для склеивания пены, ковров, тканей, пластмасс, резины и т. Д. Клей-спрей Max Strength устойчив к экстремальным погодным условиям, является водостойким и распыляет на прозрачную поверхность.

Универсальный аэрозольный клей Loctite склеивает легкие, пористые и непористые поверхности, обеспечивая возможность изменения положения и долговечности. Клей Loctite быстро сохнет, не дает усадки и не растекается, устойчив к воде и влажности.Предлагаемые области применения включают прикрепление обивочной ткани, коврового покрытия, напольных покрытий, изоляции, а также подушек глушителя и глушителя к металлу, дереву или доске KB.

Talib Al-Attas Group представляет Danex AB в Саудовской Аравии и Йемене

Группа Талиб Аль-Аттас

вводя

ШВЕЦИЯ

Danex разрабатывает и производит продукцию для улучшения условий труда в строительном и промышленном секторе.
Продукция продается под торговой маркой Danex.
Компания была основана в 1986 году и в настоящее время входит в группу Crenor.

Краткое описание продукции

Щековые дробилки
+ Мини-дробилки DX-3
+ Щековая дробилка DX-8
+ Щековая дробилка DX-10B
+ Щековая дробилка DX-12
+ Щековая дробилка DX-40

Основная часть ассортимента продукции Danex предназначена для использования вместе с вакуумной установкой, и некоторые из этих машин специально предназначены для фракционирования материала на рабочем месте, для мгновенной вакуумной транспортировки материала с участков сноса или санитарной обработки непосредственно в помещения. предколлекторный контейнер.

Одним из больших преимуществ вакуумной транспортировки фракционированного материала является эффективная система погрузочно-разгрузочных работ, которая в то же время создает лучшие рабочие условия для бригады по сносу за счет удаления излишков пыли с места сноса. Другое преимущество состоит в том, что фракционированный материал часто можно повторно использовать в качестве наполнителя или, в некоторых случаях, этот материал можно восстановить для производства новых продуктов.

Молотковая мельница
+ Молотковая мельница DX-150
+ Молотковая мельница DX-350
+ Молотковая мельница DX-600

Шлифовка практически без пыли и транспортировка опасных материалов, e.грамм. асбест, стекловата, минеральная вата и сетчатая изоляция. Шлифует также стекло гипсокартон. плитка, клинкер, кирпич, штукатурка и т. д. Может вместо входного канала оснащаться шпилькой для подсоединения шланга, что позволяет всасывать материал непосредственно с места сноса, пропускать его через мельницу и получать желаемую долю материал прямо в емкость.

Компактирующие устройства
+ Компактирующие устройства DX-15K
+ Компактирующие устройства DX-30K

Мобильные установки для фильтрации и вакуумной упаковки асбеста и других опасных материалов в пластиковый чулок.После дробления в молотковой или щековой дробилке материал отсасывается с места сноса в блок уплотнения, где материал гидравлически проталкивается в пластиковый чулок. Последовательность упаковки можно плавно регулировать в зависимости от требований к материалам и производительности. Такой способ обращения с материалами обеспечивает полностью изолированную систему, без риска утечки опасных волокон в воздух «чистой зоны».

Держатели шлангов
+ «Вакуумный моль»

«Вакуум-мол» — это гидравлический шлангодержатель для сухого и влажного вакуумирования как в открытых, так и в замкнутых пространствах.«Вакуум-крот» может управляться дистанционно на расстоянии до 40 метров от оператора. В этом случае машина будет оснащена видеокамерами VHS и прожекторами для движения вперед / назад. Камеры и прожекторы водонепроницаемы, что позволяет использовать машину под водой.

Выдувные устройства
+ Выдувные устройства DX-2500

Устройство подачи выдувания DX-2500 предназначено для вакуумной транспортировки гравия и т. Д. И используется в сочетании с выдувной машиной, вакуумной установкой с продувочным патрубком или компрессорной установкой достаточной мощности.

Приспособление для отклонения вибрации
+ Y-Light

Y-Light разработан для уменьшения опасных вибраций при ручной долбежной работе и в то же время дает возможность управлять машиной в правом верхнем положении.

Очистка асбеста
+ Инструмент для тонкой очистки DX-110
+ Инструмент для тонкой очистки DX-120
+ Шлифовальный станок DX-160
+ Ножницы с питанием от аккумулятора DX-170

Ковровые инструменты
+ Устройство для укладки ковров DX-95
+ Роликовая платформа DX-90
— Инструменты для ковров — Серия DX-96 :
+ Разбрасыватель клея DX-96-1
+ Скребок для стыков DX-96-2
+ Держатель сварочного пистолета DX-96-3
+ Держатель лунного ножа DX-96-4
+ Телескопическая рукоятка DX-96-5
+ Прижимная лапка DX-96-8
+ Широкий держатель для шпатлевки DX-96-9

Чжибинь Ху | Semantic Scholar

Потенциально функциональный полиморфизм в промоторной области miR-34b / c связан с повышенным риском первичной гепатоцеллюлярной карциномы

Члены семейства miR-34 являются прямыми мишенями для транскрипции опухолевого супрессора p53 и потерей miR‐ 34 функция может нарушать опосредованную p53 остановку клеточного цикла и апоптоз.Потенциально функциональный SNP… Expand

Save

Alert

Cite

Research Feed

Профиль экспрессии микроРНК в сыворотке: отпечаток пальца для плоскоклеточной карциномы пищевода.

ИСТОРИЯ Чувствительные и специфические биомаркеры для раннего выявления плоскоклеточного рака пищевода (ESCC) срочно необходимы для снижения высокой заболеваемости и смертности от этого заболевания. … Expand

Save

Alert

Cite

Research Feed

Полиморфизмы в генах восстановления ДНК XPC, XPD и XPG и риск кожной меланомы: анализ случай-контроль

• C.Ли, Чжибинь Ху, +11 авторов Q. Wei
• Медицина
• Эпидемиология рака, биомаркеры и профилактика
• 1 декабря 2006 г.

Солнечный свет вызывает повреждение ДНК, в том числе объемные поражения, которые эффективно удаляются с помощью нуклеотидной эксцизионной репарации (NER) путь. По крайней мере, восемь основных белков NER участвуют в… Развернуть

Сохранить

Предупреждение

Цитировать

Research Feed

Полиморфизм гена CTLA-4 +49 A / G способствует генетической предрасположенности к двум связанным с инфекциями ракам — гепатоцеллюлярным карцинома и рак шейки матки.

Накопленные данные свидетельствуют о том, что цитотоксический антиген Т-лимфоцитов 4 (CTLA4) играет важную роль в негативном регулировании пролиферации и активации Т-клеток и, таким образом, участвует в… Развернуть

Сохранить

Предупреждение

Cite

Research Feed

Потенциально функциональные полиморфизмы СОЭ1 и риск рака груди: метаанализ

Воздействие эстрогенов является центральным фактором риска в развитии рака груди. Рецептор эстрогена альфа (кодируемый ESR1) является ключевым медиатором реакции эстрогена в ткани молочной железы.Генетические изменения… Развернуть

Сохранить

Предупреждение

Цитировать

Research Feed

Полногеномный профиль экспрессии микроРНК при идиопатической необструктивной азооспермии: значительное усиление регуляции miR-141, miR-429 и miR-7-1 -3шт.

ВОПРОС ДЛЯ ИЗУЧЕНИЯ Каков профиль миРНК в семенной плазме пациентов с необструктивной азооспермией (NOA)? КРАТКИЙ ОТВЕТ miR-141, miR-429 и miR-7-1-3p значительно увеличиваются в… Развернуть

Сохранить

Предупреждение

Ссылка

Research Feed

Заболеваемость и смертность от рака: когортное исследование в Китае, 2008–2013

Национальный центральный регистр рака Китая (NCCR) был единственным доступным источником онкологического мониторинга в Китае, хотя к настоящему времени только около 70% сайтов регистрации рака были квалифицированы.In… Expand

Save

Alert

Cite

Research Feed

Полиморфизм гена синдрома Вернера связан с предрасположенностью к раку груди у китайских женщин

Геликазы RecQ играют центральную роль в поддержании стабильности генома и могут взаимодействовать с некоторыми важные связанные с раком белки, такие как BRCA1. Мутации генов геликазы RecQ человека WRN и BLM… Развернуть

Сохранить

Предупреждение

Цитировать

Research Feed

Функциональный вариант в регуляторной области miR-155 способствует риску рака легких и выживаемости

Появляющиеся данные свидетельствуют о том, что усиление регуляции miR-155 может служить многообещающим маркером для диагностики и прогноза немелкоклеточного рака легкого (НМРЛ).В настоящем исследовании мы генотипировали… Развернуть

Сохранить

Предупреждение

Цитировать

Research Feed

Полиморфизм ADPRT Val762Ala и XRCC1 Arg399Glu и риск рака груди у китайских женщин: анализ случай-контроль.